Moedermelk is het eerste direct uit het Lets vertaalde boek naar het Nederlands en vertelt ons een ontroerend verhaal over drie generaties vrouwen in een zoektocht naar vrijheid in een land van onderdrukking. Nora Ikstena laat ons een onwerkelijke werkelijkheid zien waarin het moederschap even zeker als onzeker is. De staat drukt een ongekende stempel op de vrouwen die samen een uitweg zoeken, een weg naar vrijheid en beschikking over hun eigen leven en de levens die ze voortbrengen.

“Ik heb geen herinneringen aan 15 oktober 1969. Ik kan me niets van die dag herinneren, hoewel er mensen zijn die beweren zich hun geboorte voor de geest te kunnen halen.” Nora Ikstena, geboren in 1969, geeft hiermee in de eerste zin aanzet voor een deels autobiografische roman. Ze schets het beeld van Riga in de tijd van bezetting door de Sovjet-Unie.

“In de twintig jaar die ik met mijn moeder heb doorgebracht, heb ik haar nooit kunnen vragen waarom ze mij, een kleine hulpeloze baby, haar melk onthield. Ik kon het niet, omdat ik het toen nog niet wist. En waarschijnlijk was het ook een ongepaste vraag, want het leven is zo gelopen dat ik háár moeder werd.”

En daarmee eindigt het eerste hoofdstuk. De onzichtbare verbinding tussen vrouwen door de generaties heen en de familiebanden zijn steeds aanwezig en worden meedragen. Een moeder die haar dochter niet haar ‘slechte’ melk door wil geven die die ‘bitter, vol verwarring en verval’ was. Toch kan ze er niet omheen dat zij, haar moeder en haar dochter onlosmakelijk met elkaar verbonden zijn.
Ondanks de voortdurende dreiging van arrestatie en vervolging probeert de moeder haar roeping te volgen als arts in het door de Sovjet-Unie bezette Letland. Ze wil zoveel mogelijk vrouwen helpen en werken aan de toekomst van de medische wetenschap rondom vruchtbaarheid. Het is de moeder die haar eigen pad volgt, met alle gevolgen van dien. “Ja, er is geen God, dat had ik al gezegd. Maar er is een hemel en er zijn sterren. En ik ben verstoten uit mijn paradijs.”
Er mogen geen vragen worden gesteld, er mag niet gezocht worden naar een andere werkelijkheid en de vrouwen in het land worden weggedrukt. Toch de voortdurende vraag van de moeder naar meer, het verlangen en het bewijs dat wat ze doet waarde heeft en belangrijk is. Een plaats waar leven wordt gecreëerd en wordt beëindigt in een sluier van stilzwijgen. Wie zoekt en geeft de antwoorden der waarheid?
En zo volgen we het dappere leven van drie vrouwen met allen een andere kijk op de bezetting. Van een hoopvolle dochter met een zucht naar verandering, een moeder die vecht tegen het huidige regime en geen uitweg meer ziet en een grootmoeder die zich erbij neerlegt en op zoek gaat naar de kleine plezieren in het leven. In de hoogst ongelijke strijd waarin deze vrouwen zich bevinden houden ze hun geloof in een toekomst waarin zelfbeschikking mogelijk is, soms op de meest precaire momenten.

De kracht van het leven doorgeven maar ook het beëindigen lopen als een rode draad door het boek. En niet alleen het leven. Het is voelbaar in je lijf, het wordt je ingefluisterd. De door de generaties heen doorgegeven pijn en vragen, het verlangen naar dat wat ooit was en wat ooit kan zijn. Het leeft met je mee.

In een land waar de grootste wens vrijheid is, ontstaat vrijheid in de kleine genoegens van het leven, zoals kijken naar toespraken op tv en wachten tot de tanden van Brezjnev eruit vallen, “het moet een keer gebeuren”, aldus de dochter en grootmoeder. In de wisseling tussen de vrouwen in het verhaal, valt het verschil in stijl op bij de moeder en de dochter. Het is een afschildering van hun houding in Letland door de jaren heen. Brenda Lelie neemt ons in haar blog mee hoe zij dit heeft vertaald en de complexiteit die komt kijken bij een taal als het Lets vertalen naar het Nederlands.

De dochter is hoopvol en ziet overal om haar tekenen dat verandering op komst is. “De kooltjes gloeiden. Ze leken op een verlicht tapijt dat ons mee zou voeren naar een ver land van geluk, waar geen verlangen en scheiding zouden zijn, waar licht en vreugde heersten. Waar niemand iemand liefde zou ontzeggen, maar juist alleen maar liefde zou geven.”

​Voor de moeder komen deze veranderingen te laat. “Denk je niet dat het in deze kooi wat te krap is voor de vrijheid?” In haar gevecht voor vrijheid wordt ze steeds teruggeduwd naar haar plaats binnen de situatie in het land. Gesteund en ondersteund, letterlijk en figuurlijk door haar dochter ploetert zij zich door het leven heen. Moeder van haar moeder wordt ook de dochter gesteund door een moeder in de lijn, namelijk de grootmoeder.
“Het zoute, schuimende water spoelde zacht om ons heen. Zo warm als melk, zei mijn grootmoeder. Ik zwom naar haar toe en omhelsde haar stevig. Een ogenblik lang wiegden we samen in de golven, de bol wol van mijn moeder ontrolde zich in de verte en we waren hecht verbonden door een onzichtbare draad. Op het strand stond stiefvader vrolijk te zwaaien.”

Prachtig en ontroerend, een geëngageerd relaas voor vrijheid en eenheid. Een intrigerend en liefdevol verhaal over drie levens in Letland. De kracht van de vrouwenlijn, de kracht van hoop en het verzet tegen dat wat beperkt en wegstopt door elkaar heen loopt en verweven in een vertederende en hartroerende vertelling.

Moedermelk van Nora Ikstena, vertaald door Brenda Lelie en uitgegeven door Koppernik in 2023.

Ben je nieuwsgierig geworden? Dit boek kan je onder andere bestellen via deze link.

Op onze reis door Rusland kunnen we niet om Vladimir Nabokov heen, een magiër met taal die het verhaal van de underdog als geen ander kan vertellen. Zoek je op Nabokov, dan kom je snel bij ‘Lolita’ uit, zijn meest bekende boek dat nogal wat oproer met zich meebracht. Maar Nabokov is een productieve schrijver geweest en heeft vele andere boeken geschreven waaronder ‘Uitnodiging voor een onthoofding’ dat gepubliceerd is in 1938. En qua schrijfstijl blijft Nabokov in veel van zijn boeken subliem. Zo ook in ‘Uitnodiging voor een onthoofding’.

‘Uitnodiging voor een onthoofding’ is ontroerend, melancholisch, sprankelend en hoopvol, een bizar boek om te lezen. Nabokov speelt met gevoel en weet steeds te navigeren tussen wanhoop en troosteloosheid en hoop, tussen realiteit en waan. Hij kan als geen ander het verhaal vertellen van personen aan de zijlijn van de maatschappij. Hij durft zich te verplaatsen in deze karakters en weet hun verhaal te vertellen. Als ik de laatste pagina heb omgeslagen ben ik verwonderd over de nonchalance, kracht en emotie waarmee hij het verhaal weet over te brengen.

Nabokov heeft in ‘Uitnodiging voor een onthoofding’ de ultieme underdog willen creëren en dat is zeker gelukt. We ontmoeten Cincinnatus bij de fluisterende veroordeling tot de dood en volgen hem naar zijn gevangeniscel in de vesting. De somberheid en eenzaamheid omringt Cincinnatus terwijl hij dromend van vrijheid en mijmerend over zijn leven een plek probeert te vinden in zijn cel. Al pratend in zichzelf maakt hij ons deelgenoot van zijn diepste zielenroerselen die veelal aan de sombere kant zijn. Eenzaam en zichzelf plaatsend tegenover de rest van de wereld op zoek naar bondgenoten volgen we Cincinnatus.
De verwarring voor Cincinnatus is dat hij geen idee heeft waarom hij ter dood is veroordeeld en niet weet op welke dag het allemaal staat te gebeuren. Hij leeft naar iets toe waarvan hij niet weet waarom en wanneer, het is en blijft een mysterie.
Cincinnatus is de ultieme antiheld, zijn advocaat laat hem in de steek, hij wordt per ongeluk vrienden met zijn beul en zijn vrouw wil hem verlaten en gaat voortdurend vreemd. Sterker nog, tijdens het bezoek van zijn vrouw neemt ze een man mee. Zijn geplande dood komt haar goed uit. Het is een opeenhoping van hopeloosheid en onwetendheid, een voortdurende zoektocht naar het waarom zonder antwoorden te vinden. De gevangenisbewaarders en zijn beul vinden dat hij niet moet zeuren.
Heen en weer bewegend tussen droom en realiteit, ontsnapping en gevangenismuren, vrijheid en opsluiting ontstaat er een verhaal vol hersenspinsels. Cincinnatus loopt met regelmaat zijn cel uit en zelfs de gevangenis om de vrijheid even te voelen. Zijn het wanen of is het realiteit?
Tijdens zijn opsluiting maakt hij al wachtend op de dood aantekeningen om zijn gedachten te ordenen, de ene keer met haast en de andere keer in rust en met de vraag waartoe. Zijn aantekeningen helpen hem alles weer beter te begrijpen. “Ik heb ongelijk als ik steeds herhaal dat er geen toevlucht in de wereld is voor mij. Die is er wel! Ik zal haar vinden! Een sappig ravijn in de woestijn! Een plek sneeuw in de schaduw van een steile bergwand! Maar dit is ongezond – wat ik doe: ik ben op het ogenblik zwak en wind mij op, verspil mijn laatste krachten. Welk een ellende, o, welk een ellende… En het is mij duidelijk dat ik nog niet de laatste laag van mijn angst heb verwijderd.”

Het is een absurd boek in een magische wereld alleen dan opgesloten tussen de muren van een gevangeniscel. “Maar ik ben sindsdien al lang gewend geraakt aan de gedachte dat wat wij dromen noemen, een semi-realiteit is, de belofte van een realiteit, een glimp en een vleugje ervan.” We bevinden ons een groot deel van het boek in de gedachten en semi-realiteit, tussen de mooie illusie of droom en de hopeloosheid van de werkelijkheid. Of toch niet?

Illusies en geestesverschijningen die vervlochten zijn met de realiteit waardoor je niet weet in welke wereld je je bevindt en je heen en weer geslingerd wordt tussen een weids palet gevoelens. Van euforisch en hoopvol naar een koude douche van teleurstelling als het dan toch niet zo blijkt te zijn. Het voelt alsof hij bedrogen wordt en hij is er bijzonder stil en rustig onder. Tot zijn eindconclusie:
“Ik zie het nu allemaal heel duidelijk,’ schreef hij, ‘dat wil zeggen dat alles mij heeft bedrogen - al die theatrale, aandoenlijke nonsens - de beloften van een wispelturig meisje, de vochtige ogen van een moeder, het geklop op de muur, de vriendelijkheid van een buurman en tenslotte die bergen die een dodelijke uitslag ontplooiden. Alles heeft mij om de tuin geleid terwijl het duidelijk werd, alles. Dit leven is op dood spoor en ik had geen redding moeten zoeken binnen zijn grenzen.”

Cincinnatus brengt diverse beelden bij me omhoog. Ik heb medelijden en ik snap zijn hopeloosheid in het ongewisse, maar als de gevangenisbewaarder hem lui en ondankbaar noem, snap ik dat ook. Het lijkt echter alsof niemand uit zijn leven er echt om geeft, voornamelijk zijn overspelige vrouw, dat hij ter dood veroordeeld is. Het is geen verwarrend boek om te lezen, maar ik voel me al lezend wel verward.

Nabokov neemt je mee in de gedachten en moedeloosheid van zijn antiheld Cincinnatus. De onwetendheid over het moment waarop hij het schavot op geleid wordt maken droevig. “Wat een sterren, wat een gedachten en een droefheid daarboven, en wat een onwetendheid beneden.” En net als je alle hoop hebt verloren op een dag en Cincinnatus zich overgeeft aan de onwetendheid, wordt er een dag genoemd. Als lezer zweef ik voortdurend tussen afschuw en medeleven. De vraag is, zou het zo kunnen werken dat je in momenten van diepste wanhoop troost vindt in mooie dromen? Ik hoop het wel voor Cincinnatus.

In een tijd waarin literatuur verheven werd tot grootse hoogte en vele fantastische schrijvers er een status mee wisten te verkrijgen, wil Nabokov het tegengewicht zijn. Voor Nabokov was de literatuur slechts een nutteloze maar verfijnde vorm van vermaak, die verlost moest worden van elke maatschappelijke relevantie. Door de woorden van Cincinnatus krijgen we een inkijkje in schrijven. Is dit de manier waarop Nabokov ook zijn woorden wist te combineren en onder andere dit kunstwerk wist op te schrijven?
“Ik kan niet schrijven, maar met mijn misdadige intuïtie voel ik hoe woorden gecombineerd worden, wat met moet doen om een doodgewoon woord tot leven te brengen en het te laten delen in de glans, warmte, schaduw van zijn buur terwijl het zich weerspiegelt in zijn buur en aldus het naburige woord vernieuwt, zodat de hele regel een intens levend kleurenspel is; ik voel de aard van dit soort woordverwantschap maar ben desondanks niet in staat die te verwezenlijken; en toch is dat onmisbaar voor mijn taak, een taak die niet voor nu en niet voor hier is. Niet hier!”

We kunnen leren van Cincinnatus hoe we dit boek kunnen en mogen lezen in de manier waarop hij met de boeken omgaat die hij van de bibliothecaris te lezen krijgt, relaxed en als een manier om de tijd te doden. Het is zeker ook een manier om dit boek goed te lezen, het over je heen laten komen en genieten van de mooiste woorden die door Nabokov op kunstige wijze worden gecombineerd tot een fenomenaal verhaal en een verfijnde vorm van vermaak!
​
Uitnodiging voor een onthoofding van Vladimir Nabokov, vertaald door M. en L. Coutinho en uitgegeven door De Bezige Bij - Meulenhoff in 1970.

Ben je nieuwsgierig geworden? Dit boek kan je onder andere bestellen via deze link.

‘Een kunstenaar van het vlietende leven’ is een wonderbaarlijke en intrigerende roman geschreven door Kazuo Ishiguro en gepubliceerd in 1986. Het is een van de boeken die dit jaar op mijn lijstje staat. Ik wil in 2024 graag alle boeken van Kazuo Ishiguro lezen en dan van zijn eerste werk tot de laatste. ‘Een kunstenaar van het vlietende leven’ is het tweede boek dat Kazuo Ishiguro heeft geschreven. Na de eerste wist ik even niet zo goed wat ik moest denken, maar na deze tweede roman van hem ben ik fan!

Ishiguro heeft een poëtische schrijfstijl die zich kenmerkt door de voornamelijk krachtige emotionele stijl. Als geen ander weet hij in ‘Een kunstenaar van het vlietende leven’ het leven van diverse personages te schetsen tegen de maatschappelijke ontwikkelingen van het nog kinderlijke Japan in die tijd. De verdeeldheid en verbinding na de oorlog, van polarisering tot inzien van fouten en vergeving.

We volgen een schilder die zeer productief was tijdens het Japanse keizerrijk en met zijn kunst ook invloed heeft gehad tijdens de oorlog. In de naoorlogse periode vertelt over zijn leven zonder het schilderen. Hij kijkt terug op zijn werk van voor de oorlog, zijn impact in de oorlog door zijn kunst en de impact die het verleden en heden op de toekomst van zijn familie en leven heeft. Het verhaal speelt zich af van 1948-1950. De zorg voor zijn dochters, de meningen en ideeën die niet uitgesproken worden, maar wel doorklinken door het verhaal, het land in wederopbouw en de leermeester en leerling relatie lopen als diverse rode draden door het verhaal. Hiertoe verhoudt de kunstenaar zich en hierop reflecteert hij vervuld van emotie en een gevoel wat hij weet over te dragen.
Hij blikt terug op zijn leven door de lessen die hij zijn leerlingen heeft gegeven en het bruisende leven in een van de kunstenaarswijken. Ook reflecteert hij op zijn tijd bij zijn leermeester. De blijvende impact die een relatie tussen leermeester en leerling heeft op beide levens is ongekend en is vormend. In het boek komt onder andere terug hoe de leerling en de leermeester zich tot elkaar verhouden en volgen we het proces van volwassen worden en het ontstijgen van de leermeester. Uiteindelijk kiest een leerling een eigen rol en stijl en breekt daarmee langzaam los van de leermeester. Het tekent een waardevolle en intrigerende relatie in de voortgang van het leven.
Dit alles wordt beschreven tegen de maatschappelijke ontwikkelingen van Japan in die tijd. Het naoorlogse Japan krijgt steeds meer Westerse invloeden en de jonge generatie omarmt dit snel. Maar ook de oude Japanse gewoonten en waarden zijn nog altijd bepalend in het land. Dit alles samen met het beeld wat de jonge generatie heeft van de oudere generatie ten tijden van de oorlog en vooral ook in de nasleep, is fenomenaal beschreven door Ishiguro.

Het boek is een fantastische reflectie op een land na een oorlog waar nog altijd polarisering bestaat. Ondanks de eenheid die weer in een land ontstaat na oorlog, blijft altijd de dader en slachtoffer dynamiek bestaan. Families die verscheurd zijn. Het gevoel van schuld voor acties waar je op dat moment van overtuigd was dat het de juiste waren, is voortdurend. Het is slepend en blijft leven in de harten van de personages. De schilder die we volgen in het boek vindt zijn eigen weg in dit doolhof van meningen en uitingen van polarisering en weet zich hierin staande te houden.

En niet alleen een naoorlogse maatschappij heeft impact op het leven van een oudere generatie. Ook de dromen en hoop van de jonge generatie die het overnemen en schoon schip maken met alles wat opgebouwd is door de eigen generatie, komt subliem naar voren. De bedeesde en respectvolle stem van de oudere generatie die opklinkt, die boos is en verdrietig en uiteindelijk probeert vrede te vinden in de nieuwe fase van het leven. Tijdens het lezen van het boek, voel je het.

De poëtische bewoordingen waarin de kunstenaars het met elkaar hebben over Japan is vertederend. “Ons land is als een kleine jongen die leert lopen en rennen.” Het land wordt vaker vergeleken met een kind en staat in het naoorlogse landschap ook in de kinderschoenen. Japan wordt opnieuw gedefinieerd en in deze tijd mogen wij in het boek een kijkje nemen.

In de beschouwing op leven, land, kunst en meesterschap ontstaat een wijsheid die alleen door jarenlange ervaring kan ontstaan. “Het is misschien niet altijd gemakkelijk, maar men kan er slechts bevrediging en waardigheid mee winnen als men in het reine tracht te komen met de fouten die men in de loop van zijn leven heeft begaan.” Hoe bijzonder is het dat Ishiguro dit al weet te schrijven op slechts 32-jarige leeftijd.

Dit boek geeft ons een inkijkje in het kunstenaarsleven, het vlietende kunstenaarsleven in de sobere maatschappij van Japan in tijden van rijkdom, van oorlog en van wederopbouw. En de beschouwing op het leven, het land, de maatschappij en de rol van eenieder daarin. Je voelt het boek en het heeft een diepgaande impact op mijn beeld van het leven en een land. En zoals we allemaal wel eens zullen ervaren, zo sluit ook dit boek. “We hadden de pech dat we gewone mannetjes waren in zulke belangrijke tijden”

Een kunstenaar van het vlietende leven van Kazuo Ishiguro, vertaald door C.A.G. van den Broek en uitgegeven door De Arbeiderspers.

Ben je nieuwsgierig geworden? Dit boek kan je onder andere bestellen via deze link.