Het is het derde boek dat Kazuo Ishiguro heeft geschreven en het tweede boek van hem waar ik over schrijf op De Letterfretter. Ishiguro is geboren in Japan, maar ‘De rest van de dag’ speelt zich af in Engeland waar Ishiguro vanaf zijn vijfde woonde. Het boek is uitgebracht in 1989 en verkent de wereld door de ogen van Stevens, een Engelse butler. Ishiguro heeft met dit boek de Booker Prize gewonnen en terecht. Het is een intiem en ingetogen portret van de gedachtengang en oneindige dienstbaarheid van de Engelse butler.

Engeland, 1956, het huis waar de butler Stevens werkt is zojuist opgekocht door een Amerikaan. Het is wennen met de nieuwe eigenaar. Het meeste personeel is weg, de grote en aanzienlijke feesten en partijen zijn verleden tijd en het is hard werken om alles in het huis op orde te houden met het personeel wat over is gebleven. Dan doet de Amerikaan het bizarre voorstel aan Stevens om een paar dagen vakantie te nemen.
Hij besluit gebruik te maken van het vakantieaanbod en tijdens zijn eerste vakantie een roadtrip te maken om Miss Kenton, een voormalig huishoudster in het huis, op te zoeken. Hij had een brief van haar gekregen en als hij zo tussen de regels doorleest zou zij misschien wel weer in dienst willen bij Darlington Hall. Werk en plezier gecombineerd.
Tijdens zijn korte vakantie volgen we zijn reisverslag. Hij memoreert en reflecteert op zijn tijd als butler, voornamelijk zijn diensttijd bij Lord Darlington.
Tijdens zijn roadtrip ontdekt hij de vrijheid en al vragend ontstaat er een beschouwing op waardigheid, dienstbaarheid, trouw, liefde en identiteit. Als oneindig toegewijde butler stelt hij zichzelf bijvoorbeeld de vraag of zijn werk waarde heeft gehad. “Wij koesterden allemaal de wens om onze eigen bescheiden bijdrage te leveren aan de totstandkoming van een betere wereld en we beseften dat dat in beroepsmatig opzicht het beste gebeuren kon door de grote heren van onze tijd te dienen in wier handen het lot van de beschaafde wereld lag.” Het werk en de impact van Lord Darlington in het tussenoorlogse Europa maken deze vraag een stuk moeilijker om te beantwoorden.
En niet alleen dat is een moeilijke vraag waar Stevens over mijmert tijdens zijn reis. Een tweede hartverscheurende vraag die hij zichzelf stelt is of een echt waardige butler nog verantwoordelijkheid heeft over zijn eigen leven? “Zijn lordschap was een moedig man. Hij koos een bepaalde richting in het leven, en die bleek verkeerd te zijn, maar goed, hij kan tenminste zeggen dat hij haar zelf had gekozen. Wat mezelf betreft kan ik zelfs dat niet eens zeggen. Ik vertrouwde namelijk op hem. Ik vertrouwde op de wijsheid van zijn lordschap. Al die jaren dat ik hem gediend heb, vertrouwde ik erop dat hij bezig was met iets dat de moeite waard was. Ik kan niet eens zeggen dat ik zelf voor mijn fouten verantwoordelijk ben.”

Stevens’ onvoorwaardelijke loyaliteit aan Lord Darlington, die hij als een grote man ziet, wordt langzaam ontrafeld. De vragen die plichtsgetrouwe Stevens zichzelf stelt worden steeds serieuzer en ethischer. De dubieuze politieke activiteiten van Lord Darlington en Stevens' blinde toewijding en vertrouwen in zijn Lord leiden tot een kritische blik op de grenzen van plicht en de prijs van de trouw.
Met de komst van de Amerikaanse eigenaar van Darlington Hall verandert er voor Stevens veel, meer dan alleen zijn activiteiten en het aantal mensen dat hij aanstuurt. Voor het eerst wordt van hem gevraagd zijn werk los te laten. Hij krijgt daarmee tijd zijn eigen identiteit te onderzoeken die na al die jaren zo vergroeid is met zijn beroep als butler. Geen mens, maar butler.
Een aandoenlijk element in de verdere ontdekkingstocht van Stevens is zijn oefening met de vaardigheid van het schertsen. Op geheel passende wijze oefent Stevens hiermee als zijnde het een cursus met een eindtentamen. Hij besluit dit serieus aan te pakken omdat hij het ook als reden ziet waardoor mensen gemakkelijk hartelijk contact en verbinding maken.

We maken kennis met een thema wat in veel van Ishiguro’s boeken terugkomt, namelijk het wegkijken; iemand die alle beslissingen uit de weg gaat en op een bepaalde manier zijn eigen menselijkheid omzeilt. “Fundamenteler is dat een butler die altijd maar zijn eigen ‘uitgesproken mening’ over de zaken van zijn werkgever onder woorden probeert te brengen, over het algemeen die ene eigenschap zal missen die onontbeerlijk is voor alle goede bedienden, namelijk: trouw.”
Wat hier ook terugkomt in dit boek is de impact van oorlog op hoe we mensen om ons heen zien. De polarisering, het horen bij de goede kant, die plots slechte kant wordt en andersom is ook een thema dat we teruglezen in ‘Een kunstenaar van het vlietende leven’. Het aanzien van mensen voor de oorlog en de schande die ze na de oorlog treft komt ook in dit boek van Ishiguro terug. Het verontschuldigende in zijn personages is ontroerend en maakt deze boeken tot op heden essentiële literatuur om te lezen. Het is een thema dat helaas niet vergaat.

En waarom dan ‘De rest van de dag’? Eenmaal aangekomen op bestemming ontmoet Stevens een andere butler die geroken heeft aan de vrijheid en nu met pensioen is. Stevens vader heeft tot zijn dood gewerkt en als zoon treedt hij in zijn vaders voetsporen. De conclusie van de butler die Stevens ontmoet is dat pensioen de beste tijd van je leven is en de avond de beste tijd van de dag.
Stevens kijkt vooruit naar zijn eigen leven. Wat rest er nog?

“Misschien steekt er dus een waarheid in wat hij me aanraadde, namelijk dat ik me niet zoveel met het verleden bezig moet houden, dat ik moet proberen me positiever op te stellen en het beste maken van wat me nog van mijn dag rest.”

De schrijfstijl van Ishiguro is ingetogen, doordacht en precies, passend bij de stem van Stevens. Ishiguro weet de emoties en diepe intieme gedachten van zijn personages heel subtiel te onthullen door voornamelijk dat wat niet gezegd wordt. De wisselingen tussen heden en verleden lopen soepel door het boek heen en versterken het melancholische en introspectieve in het boek.
Stevens spreekt weinig uit en stapt snel over zijn eigen emoties heen, pakt geen enkele ruimte, alles om maar dienstbaar te kunnen zijn. Hij zet zijn eigen gedachtes op de achtergrond en vertrekt liever in stilte om vervolgens te bedenken wat hij had kunnen of moeten doen dan op het juiste moment te reageren. Ik vind het een van de meest verwarrende elementen in het boek. Aan de ene kant irriteert het mij om het zo te lezen en tegelijkertijd ontroert het mij ook. Ik zou hem zo graag meer vrijheid gunnen.

Stevens is een meesterlijk gecreëerd personage wiens innerlijke wereld langzaam en pijnlijk bloot komt te liggen door het verhaal heen. Zijn voorzichtige en geleidelijke realisatie van de gevolgen van zijn levenskeuzes is aangrijpend. Als advies geeft Stevens aan Miss Kenton: “U moet het geluk waar u recht op heeft echt niet meer door allerlei dwaze gedachten laten bederven.”
Hij kan het advies net zo goed zelf ter harte nemen en misschien wij allemaal wel.

De butler is een essentieel symbool van de Britse cultuur. Toen ik dit boek pakte van Ishiguro had ik ontzettend veel zin om in de karakteristieke literatuur van Japan weg te zinken. Het was even wennen om de Britse butler met zijn formele taalgebruik daar tegen te komen.
Toch is het ook geen verassing. Ishiguro heeft zijn roots liggen in Japan, maar heeft daar maar een paar jaar gewoond. In thematiek en reflectie blijft het Japanse element terugkomen, in het verhaal staat echter een van de meest essentiële symbolen van de Britse cultuur centraal. Het is een samenkomen van twee werelden. Het is een boek van Ishiguro dat hem zit als gegoten en wat niemand anders op deze manier had kunnen schrijven.

‘De rest van de dag’ is een ingetogen en diepzinnige verkenning van dienstbaarheid, waardigheid en grootsheid door de ogen van Stevens. Het onderzoekt thema's als waardigheid, loyaliteit, identiteit en onuitgesproken liefde. Maar ook de keerzijde van de dienstbaarheid, loyaliteit en het gecontroleerde wordt niet geschuwd door Ishiguro. In de vorm van universele vragen over deze onderwerpen ontvouwt Stevens zich tot een mensgeworden beschouwing op de ware aard van grootheid en de complexiteit van menselijke relaties.

De rest van de dag van Kazuo Ishiguro, vertaald door Bartho Kriek en uitgegeven door Atlas in 1989.

Ben je nieuwsgierig geworden? Dit boek kan je onder andere bestellen via deze link.

Mensje van Keulen geeft ons een intiem en diepgaand kijkje in haar persoonlijke leven met haar dagboeken. ‘Neerslag van een huwelijk: Dagboeken 1977-1979’ onderzoekt liefde, een huwelijk vol ontrouw in de jaren 70, een enkelzijdige kinderwens en de balans met het schrijverschap op een openhartige en soms ook schokkende wijze. Het boek is een verzameling van dagboekfragmenten die je als lezer meenemen in het kunstcircuit van Amsterdam van de jaren 70, haar schrijverschap en de alledaagse uitdagingen die van Keulen tegenkomt.

Haar dagboeken zijn verwoede persoonlijke notities vermengd met reflectieve momenten in een wirwar aan emoties. Het boek geeft een krachtig portret van haar leven waarin ze balanceert tussen haar carrière, haar persoonlijke relaties en haar eigen innerlijke wereld. Een van de zaken waar van Keulen steeds weer tegenaan loopt is het vinden van een balans tussen de creativiteit en de dagelijkse verplichtingen.
Ze beschrijft haar worstelingen met het schrijven, waarbij ze de inspiratie soms moeilijk weet te vinden tussen alle andere taken en perikelen in en buiten huis. “Wat krijg ik een zin om te werken, hard te werken, zonder wat voor gedoe dan ook om me heen. Waarom is de muze niet gewillig en de fles des te meer.” Balans, of een gebrek daaraan, is herkenbaar en haar fragmenten geven een mooi beeld van het leven als schrijfster.
Naast het leven als schrijfster is ook het huwelijk zelf een onderwerp, zoals de titel al doet vermoeden. Ze onderzoekt de kleine en grote momenten die samen de 'neerslag' van haar huwelijk vormen. De vrije ideeën ten tijde van de jaren 70 doen het jarenlange huwelijk niet goed. “Het bestaan is door dat zogenaamd vrije bestaan meer een vrije val.” Na een intense en langdurige verbinding met haar man lijkt een afscheid onvermijdelijk. Ze neemt ons mee in haar relatie, inclusief de hardnekkige en intense conflicten, de momenten van intimiteit en de voortdurende onderhandelingen die deel uitmaken van deze langdurige verbinding.

Ze schrijft direct en ongefilterd. De dagboeken geven een rauwe en ongepolijste blik op haar gedachten en gevoelens. Deze stijl maakt het boek bijzonder authentiek en toegankelijk, alsof je als lezer rechtstreeks in haar hoofd mag kijken. Van Keulen schuwt niet om haar kwetsbaarheden te tonen, wat resulteert in een eerlijk en vaak ontroerend portret van een vrouw die vecht voor haar huwelijk, haar kunst en haar eigen gezondheid en verlangens. Deze eerlijkheid is verfrissend en geeft je het gevoel er zelf middenin te zitten.

Een van de meest intrigerende aspecten van de dagboeken is de manier waarop ze reflecteert op haar eigen werk en haar plaats binnen de literaire wereld. Ze beschrijft de ups en downs van het schrijverschap en is heel open over haar eigen twijfels over haar capaciteiten als schrijver. “Ik moet zien te werken, ik wil zo graag kunnen werken. Denk vaker dat ik er niets van kan.”

De dagboeken zijn mooi, ergerlijk, verdrietig en hoopvol om te lezen. Het verdriet en de frustratie die ze ervaart in haar huwelijk, evenals de momenten van vreugde en verbondenheid, legt ze met een scherpe pen vast. Het is een tergend langzaam en lang loslaten. Tijdens het lezen wil ik schreeuwen: 'Ga weg bij die rotzak!' Ondertussen word ik zelf bijna weer verleid terug te rennen. Het hele boek dein ik mee op de golven van de relatie. “Ik zei dat ik hem nooit weer wou zien. Ik zei dat ik tot aan mijn graf van hem zou houden.” Het is een emotionele achtbaan die ook lang blijft hangen nadat ik de laatste pagina heb omgeslagen.

Ze schrijft het rauw en echt op in een heerlijk leesbare stijl. De fragmentarische aard van het dagboek leiden soms wel tot een moeilijker te volgen verhaal. Ik ben niet thuis in het artistiek Amsterdam van de jaren 70 en de vele namen en afkortingen van de namen zijn daarmee wat verwarrend.

Toch is het een prachtig boek vol signalen van een pijnlijk en evident afscheid. Als klittenband dat heel langzaam van elkaar af wordt getrokken. Ieder stukje loslaten doet immens veel pijn. Langzaam ontstaat er steeds meer irritatie, een ‘klaar zijn met’, distantiëren en er gewoon niets meer om geven. Onverschilligheid die in langzame traptreden wordt opgebouwd als oneindige stappen voor en achteruit van een pijnlijk loslaten van diegene waar je ontiegelijk veel van houdt. Ze zeggen dat de pleister er in één keer aftrekken het beste is, maar wat als dat gewoon niet gaat?

Haar openheid maakt haar soms afschuwelijk en meestal intens mooi menselijk. Het is een waardevol en indrukwekkend boek dat een diepgaand inzicht biedt in het persoonlijke en professionele leven van Mensje van Keulen. “Kan verdriet toenemen? Is de gemoedstoestand op een gegeven moment aan zijn grenzen? Of is het een herhaling van een wond die telkens weer openrijt?” Het boek toont haar ongeëvenaarde vermogen om menselijke emoties en relaties te verkennen, nu niet door fictieve personages, maar door haar eigen ervaringen en reflecties.
Neerslag van een huwelijk is niet alleen een belangrijke toevoeging aan het oeuvre van van Keulen, maar ook een waardevol document van het creatieve en persoonlijke leven in de late jaren zeventig. Zelf heeft ze bij de VPRO nog een toelichting gegeven op het boek in een interview bij VPRO boeken met Carolina Lo Galbo.

Van Keulen weet met haar dagboeken mensen te raken. Haar openheid en eerlijkheid over de mooie en minder mooie kanten van het schrijverschap en haar relatie geven een blik in uitdagingen die voor vele herkenbaar zijn. Waarschijnlijk niet in dezelfde context, maar ze bespreekt hele menselijke thema’s met een dosis wanhoop, maar ook ook ontstaan er langzaam vleugjes hoop. “Maar de momenten van een ongelooflijke nieuwsgierigheid en mijmeren over een toekomst die beter, sterker zal zijn dan de tijd die achter me ligt, nemen toe.” Door de emoties, gevoeligheid en eerlijkheid wordt je meegesleurd in het verhaal en laat het je tot lang na de laatste bladzijde niet meer los. Een absolute aanrader!

Neerslag van een huwelijk: Dagboeken 1977-1979 van Mensje van Keulen, uitgegeven door Atlas Contact in 2018.

Ben je nieuwsgierig geworden? Dit boek kan je onder andere bestellen via deze link.

Duivels , ook wel boze geesten of demonen genoemd is een provocerend boek van Russische schrijver Fjodor Dostojevski. Aan complexiteit geen tekort in het boek Duivels van Dostojevski. Ruim 700 pagina’s met een wirwar aan personages die in een kort tijdsbestek van slechts drie weken een heleboel gebeurtenissen in gang weten te zetten in het burgerlijk-feodale Rusland. Dostojevski schreef Duivels in 1871, geïnspireerd door de moord van een verrader uit eigen gelederen in de revolutionaire beweging in Rusland. Ondanks dat het boek 50 jaar voor de revolutie geschreven is, voel je door het gehele boek al de kiemen van een opstand en zindert het boek van de eerste tekenen en verwachtingen van een nieuw Rusland, een bevrijding en nieuwe start.

Het verhaal speelt zich af in een provinciestad vlak bij Sint-Petersburg. Het begint met de idyllische, maar bijzondere relatie tussen Varvara Stavrogina en Stepan Verchovenski. Hij als voormalig lector aan de universiteit van Petersburg woont nu in een vleugel van haar landgoed, zij onderhoudt hem en het is duidelijk dat ze van elkaar houden.
Na een zachte en lieftallige introductie neemt de verteller ons mee de stad in, langs de sociëteit, naar de buitenwijken. Daar ontmoeten we in het huis van Fillipov een breed scala aan vreemde snuiters. De vertroebelde ideologieën van deze ontnuchterende figuren wordt langzaam onthuld. Met iedere letter die je leest dring je dieper door in de rottende kern van het verhaal, en wordt je met je neus op de smerige werkelijkheid gedrukt.
In intensieve gesprekken ontstaat het beeld van gekwelde en getroebleerde geesten van Kirillov en Sjatov en de anarchistische revolutionaire plannen en complotten die zij smeden met een intellectueel verwarde Nikolai Stavrogin en charismatische en gretige Pjotr Verchovenski. Ze zijn vastberaden om de bestaande sociale orde te ontwrichten. Lange tijden van voorbereiding, een vreemd scala aan gebeurtenissen en personages die allemaal ergens verbonden zijn met deze tijdsgeest onthullen een vervreemdend idee van hoe het leven zou kunnen zijn in de stad. Langzaam worden de destructieve gevolgen van politieke en ideologische manipulatie duidelijk en drijft het diverse personages tot wanhopige daden. Geestdrijverij, samenzwering, terrorisme, moord en zelfmoord leiden tot een chaotische gedroomde vrijheid.

Het is een boek waarin het nihilisme en de dood van God een gang naar waanzin, ontbinding en dood vormen. Moord, zelfmoord en vele gekruiste belangen en intriges vormen een complex verhaal over vraagstukken rond macht, corruptie, geloof, en verraad. Je zoekt naar de belangen over en weer, ontdekt intriges en bevindt je in een algehele staat van verwarring net als een aantal van de figuren. Je beweegt tussen de kracht, rust en schoonheid van het vastgestelde idee in de Russische samenleving en de revolutionaire ideologie. Gespleten tussen de verschillende personages.

Nihilisme is de overtuiging die de revolutionairen delen. Een overtuiging die door Dotsojevski niet gedeeld wordt. In Duivels laat Dostojevski zien hoe ver sommigen gaan om hun ideologie, hun politieke opvattingen, te verdedigen. Hij legt, met genoeg zwarte humor en ironie, nauwkeurig bloot tot welke buitensporigheden om het even welk fanatisme kan leiden, als een plaag die verrotting van de samenleving tot gevolg heeft. Hij onderzoekt het idee van nihilisme, de aantrekkingskracht van radicale ideologieën en de impact van morele crisis op het individu en de samenleving. Iets wat ook nu nog onverminderd relevant is. Immers: “De wereld is een vat vol gruwelen.”

Ondanks de vele politieke ontwikkelingen, belangen en bewegingen is het boek geen politiek traktaat. Het is een verkenning van de vrije gedachte en de chaos die door vrijheid kan ontstaan. Ook de vuilheid van het verraad en de gedachten, het voortdurend bijstellen van ideeën over de personages en de confrontatie met het egoïsme laten je als lezer stilstaan bij eigen gedachten en aannames.
Waar ik steeds mee bezig ben in mijn hoofd is dat een van de personages Pjotr op een gegeven moment geanalyseerd wordt door een van de andere personages in het boek. Deze zegt over Pjotr dat hij een beeld van iemand vormt in zijn hoofd en deze niet meer bijstelt of laat veranderen, ongeacht wie iemand is of wat die doet. Zijn gevormde beeld is leidend in zijn omgang met deze mensen. En daarmee is hij te bespelen.
Het intrigeert mij en is iets waar we zelf iedere dag mee geconfronteerd worden, hoe vaak stel jij jouw gedachten over iemand bij en wat moet iemand doen om dat beeld te veranderen? En zoals Dostojevski zelf aanhaalt in het boek: “Als er alleen maar schoften bestaan, wat trouwens lulkoek is, dan is er ook geen behoefte aan fatsoenlijke mensen, zo is het toch?”

Hans Boland's vertaling benadrukt de rijke nuances van Dostojevski's taal en brengt de intensiteit en de emotionele diepgang van de originele tekst prachtig over. Boland slaagt erin om de complexe dialogen en de filosofische bespiegelingen toegankelijk te maken zonder afbreuk te doen aan de intensiteit van het origineel. De kracht van deze vertaling ligt in het vermogen om de subtiele ironie en de tragische ironie van Dostojevski’s schrijven te behouden. Boland's vertaalwerk zorgt ervoor dat de lezer direct betrokken is bij de existentiële worstelingen van de personages.

Het is een complex en provocerend boek van Dostojevski wat de chaos door vrijheid in een schrikbarend verhaal verkent. Er ontvouwt zich gedurende het boek een web van relaties en mensen die samen leiden tot een grote, chaotische en verwarrende ontknoping waarin de personages zelf ook de weg kwijt zijn. De langzame opbouw sleept je mee in het verhaal en de intriges in de stad. Het is onmogelijk om een kant te kiezen en je wordt heen en weer geslingerd tussen de goedzakken en de lastpakken.
Ik heb ontzettend genoten van het lezen van dit boek, van kwaad tot meelevend en van verdrietig tot vreugdevol, Dostojevski laat het je ervaren met een heerlijke ironische ondertoon. Rijk gevuld met humor is dit een boek dat iedereen zou moeten lezen om de gevaren en de schoonheid van een land en volk met ideologieën te leren begrijpen.

Duivels van Fjodor Dostojevski, vertaald door Hans Boland en uitgegeven door Athenaeum-Polak & Van Gennep in 2017.

Ben je nieuwsgierig geworden? Dit boek kan je onder andere bestellen via deze link.