Je moet wel gaan houden van Friedrich Hebbel bij het lezen van ‘Een blinde bij zonsopgang’. Hebbel heeft langdurig, oprecht een uitgebreid dagboek bijgehouden van zijn leven wat uiteindelijk meer dan 1350 pagina’s omvatte. Het dagboek is gevuld met zijn ervaringen, persoonlijke bedenkingen en korte notities en aforismen. In boek 198 in de reeks van Privé domein maken we kennis met een aantal door Klaus Siegel geselecteerde fragmenten uit de dagboeken van Hebbel.

“Er zijn heel wat mensen tegen wie ik niet eerlijk ben. Ik kan het ook niet zijn, want ze zouden me niet begrijpen, en wat nog erger is: ze zouden denken dat ze me wel begrepen.”

Hebbel kent een armoedige en ongelukkige jeugd waarna hij zich als kunstenaar ontwikkelt. “Op dit ernstige uur koester ik geen andere wens en bede dan dat onfortuinlijke omstandigheden mij niet zullen beletten de krachten te ontplooien die ik in mijn hart meen te bespeuren.” We kennen hem van toneelstukken als Maria Magdalena, ]udith, Herodes und Marianne en daarmee heeft hij zijn reputatie gevestigd. In zijn dagboek vertelt hij over persoonlijke gebeurtenissen, leven en dood, zijn reizen, ontmoetingen en de toenmalige literaire wereld en politiek. Daarnaast schrijft hij ook korte notities, aforismen, maximen en zinsspreuken in zijn dagboek die het een zeer vermakelijk boek maken om te lezen.

“Zichzelf kan men geen raadsel opgeven.”

Friedrich Hebbel is niet heel oud geworden met zijn 51 jaar (1913-1963), maar bij het lezen van zijn dagboeken verwonder ik mij erover hoe één man in één leven zoveel wist te zijn en te doen. Hij was de grootste dichter van zijn tijd, een van de belangrijkste toneelschrijvers en een populaire romanschrijver. Hij was vader van meerdere kinderen, heeft gereisd, is de liefde van zijn leven tegengekomen en heeft al die tijd zijn dagboeken vanaf 23 maart 1835 bijgehouden.

“De tijd is een parodie op alle voorafgaande.”

Hebbel heeft hard gewerkt om zijn plek als kunstenaar te kunnen bemachtigen. Toch blijft hij afhankelijk van anderen om te voorzien in eten en onderdak wat bij hem ook regelmatig bedenkingen opriep. “Mijn talent is te groot om het te onderdrukken en te klein om al basis voor mijn bestaan te kunnen dienen.” Hij weet het hoofd boven water te houden dankzij de doorgrondende liefde van Elise Lensing, een vrouw met wie hij wisselvallig een relatie had en twee kinderen mee heeft gekregen. Mistroostigheid en een sombere diepzinnigheid kenmerken deze tijd in Hebbels leven. “Door mijn karakter is mijn leven al bij voorbaat tot mislukking gedoemd. Misschien moet het geluk niets van me hebben omdat het beseft dat er met mij toch niets valt te beginnen.” Aan zelfbeklag geen gebrek in zijn dagboeken.
Zijn keerpunt in het leven komt na de ontmoeting met Christine Enghaus, de gevierde toneelspeelster, die zijn vrouw werd. “Soms denk ik wel eens dat een onbedorven vrouwelijk wezen me misschien nog zou kunnen redden.” Een inspiratiebron voor Hebbel met een groot hart die Elise omarmt en betrekt in hun leven. Hier ontstaat tevens een omslag in het lezen van het boek. Niet alleen schrijft Hebbel minder in zijn dagboeken, ook de mistroostigheid en het zelfbeklag lijkt te verminderen en Hebbel ontdekt het geluk. “Als ik nu maar kan vasthouden wat ik heb, dat zou me vervullen met oneindige tevredenheid.”

“Mensen staat erop dat je bruto van hen houdt, niet netto.”

In zijn dagboek spreekt Hebbel veelal rechtstreeks tot zichzelf, wat zijn overpeinzingen nog intiemer en eerlijker maakt. Het geeft vrijheid om te schrijven in een boek wat niet bedoeld is voor publicatie. Toch kan hij het ook niet laten om te overdenken wat er mogelijk met zijn dagboeken gaat gebeuren na zijn dood. In sommige passages schrijft hij zijn biograaf alvast aan bij het begin van de zin: “Ten behoeve van mijn biografie”.
Hebbel begint al jong met zijn dagboeken, toch is hij vanaf het begin al bezig met de mogelijke publicatie. “Ik begin dit cahier niet met de vooropgezette bedoeling mijn toekomstige biograaf ermee te plezieren, ofschoon ik gezien mijn kansen onsterfelijk te worden er zeker van kan zijn dat me een biograaf ten deel zal vallen.”
Door het gehele boek heen filosofeert Hebbel ook regelmatig over de grote onderwerpen als de dood, het leven, de liefde en nog veel meer. Hij redeneert door en probeert duidelijkheid te krijgen op het effect van deze grote onderwerpen op het zielenleven.

“Liefde wil bezitten en wie niet lief kan hebben, kan zich niet geven, maar zich hooguit opofferen!”

Naast de inkijk in zijn bedenkingen en ervaringen, zijn brieven en omzwervingen, gebruikt Hebbel het dagboek ook om te oefenen met zijn aforismen en maximen. Het boek is gevuld met een aantal rake, logische en leuke bedenkingen waar niemand omheen kan. Het zet aan tot zelfkritisch nadenken.

“Tot aan zijn dood kan ieder mens het zonder spijs en drank stellen; men noemt dit evenwel verhongeren.”

Het leest als een fragmentarische tekst die in zijn geheel bij elkaar lijkt te passen en aan het denken zet. Zo is het soms wat lastiger om zijn gedachtengang wijs te worden. Hebbel schrijft met een scherpe geest die door een goed observatievermogen de aforismen treffend opschrijft. Hij onderschrijft het belang van kunst om de plaats van het individu in de wereld voor iedereen te kunnen beschrijven en tonen.

“Je moet je was niet aan een regenboog willen ophangen.”

Hebbels dagboeken zijn geestig, diepzinnig, oprecht en ontwapenend. Ze bestaan uit treffende inzichten en wonderlijke observaties naast de beschrijvingen van zijn dagelijkse overdenkingen en belevingen. In brieven, reisverslagen, ontboezemingen en overdenkingen leren we Hebbel kennen. Ik heb ontzettend genoten, gelachen en met tranen in de ogen gelezen. Het is een fantastische spiegel voor iedereen en een boekhouding van het zielenleven.

“De jongeling eist van de dag dat hij iets oplevert, de man is allang tevreden als hij hem maar niets afpakt.”

Een blinde bij zonsopgang van Friedrich Hebbel, vertaald door Klaus Siegel en uitgegeven door De Arbeiderspers in 1995.

Ben je nieuwsgierig geworden? Dit boek kan je onder andere bestellen via deze link.

Het is een van de meest geliefde werken van Hermann Hesse. Het klassieke meesterwerk Narziss en Goldmund, gepubliceerd in 1930, vertelt het verhaal van een vriendschap en verkent diverse filosofische thema’s in een poëtische en lyrische stijl met fantastische en gedetailleerde beschrijvingen van liefde en landschap. Hoofdthema is het conflict tussen spiritualiteit en het wereldse, logos en eros, mannelijkheid en vrouwelijkheid, denken en voelen van ieder mens en dit verzoent zich in de dood. Als een verbonden polariteit die vrede gesloten heeft.

In een middeleeuws klooster in Duitsland ontmoeten we Narziss, een jonge religieuze en ambitieuze intellectueel. Al snel komt Goldmund aan met zijn vader, klaar om zijn opleiding in het klooster te beginnen. Goldmund bewondert de discipline, het intellect en de religieuze contemplatie van Narziss waar hijzelf meer een dromer is en de jongens beginnen naar elkaar toe te groeien. Een bro-mance avant la lettre. Een vriendschap gebouwd op de tegenstellingen.
Goldmund besluit na een aantal jaar de weidse wereld in te trekken en als landloper en zijn leven door te brengen in pure vrijheid. “Een doel bezitten, dat was iets voor anderen, niet voor hem.” Narziss blijft op zijn eigen manier diepgang zoeken binnen de kloostermuren om uiteindelijk zijn ambitie waar te maken binnen in het klooster.
In zijn vele jaren als landloper ontdekt en leert Goldmund het leven kennen. Op zoek naar schoonheid, genegenheid en spanning ontmoet hij mannen en vrouwen. Hij leidt een bewogen liefdesleven en lijkt even rust gevonden te hebben als beeldhouwer, maar het avontuur blijft lonken. “Maar een thuis of doel zou hij toch nooit vinden, nooit zou hij zich echt geborgen en veilig voelen, de wereld zou hem altijd blijven omringen met haar raadselachtige schoonheid en raadselachtige verontrusting, steeds weer zou hij moeten luisteren naar deze stilte midden waarin zijn hart, zo angstig en vergankelijk, zich horen liet.”
En dan komt Goldmund na al zijn omzwervingen terecht in hachelijke omstandigheden waar ook tot zijn grote verbazing zijn goede vriend Narziss weer opduikt. Golmund gaat mee terug naar het klooster waar Narziss zijn ambities waar heeft gemaakt en abt is geworden. De vraag is of een leven vol wetenschap en rede, een opgesloten leven, opweegt tegen het vrije leven van Goldmund? Als Goldmund aan de slag gaat als beeldhouwer in het klooster komt Narziss bij het zien van het resultaat tot de conclusie dat geen van twee beter is, maar dat de tegenstellingen uitsluitend in verbinding samenkomen en met elkaar kunnen bestaan in de onoverkomelijke dood.

“Alle vormen van bestaan leken te berusten op het twee-zijn, op tegenstellingen; je was ofwel vrouw of man, ofwel landloper of burgermannetje, ofwel verstandig of gevoelig - er bestond nergens een mogelijkheid om inademen en uitademen, man zijn en vrouw zijn, vrijheid en orde, drift en geest tegelijkertijd te beleven, je moest altijd voor een van de twee betalen met het verlies van de anders, en het was altijd even belangrijk en begerenswaardig als het ander!”

Ik heb ontzettend genoten van de lyrische en rijke beschrijvingen van Hesse. Het middeleeuwse landschap wordt beeldend en poëtisch gevisualiseerd doordrenkt met een diepe liefde voor detail en landschap. De beschrijving van wolken, bergen, ruimte, landschappen, steden, mensen, leven, liefde en dood is magisch. Ook de belevenissen van Goldmund zijn lyrisch en diepgaand en de dialogen tussen Narziss en Goldmund zijn vol wijsheid en inzichten die de je uitnodigen om dieper na te denken over de eigen levenskeuzes. “Je kunt onmogelijk het denken als zodanig verwerpen maar de toepassing toejuichen.“ In een wereld waar rede overheerst, zeker geen verkeerde uitdaging die Hesse ons daarmee geeft.

De personages in het boek zijn indrukwekkend. Narziss, die onbeweeglijk en zeer overtuigd lijkt in zijn geestelijke ambities en van zijn gelijk dat rede de weg tot verlichting is, ondergaat subtiele veranderingen door zijn relatie met Goldmund. Hij wordt gedwongen zijn eigen geloof en motivaties te heroverwegen, en komt tot een dieper begrip van zijn eigen pad in het leven. Goldmund, aan de andere kant, vertegenwoordigt de rusteloze ziel op zoek naar schoonheid en begrip door kunst en liefde. Zijn reizen en avonturen brengen een diepere waardering voor de vergankelijkheid van het leven en de waarde van persoonlijke vrijheid. “Mooi was het leven, mooi en vluchtig was het geluk, mooi en vlug verwelkt de jeugd.”

Naast de diepgaande filosofische verkenning tussen de tegenstellingen van de mens, is het ook een ode aan vriendschap. Een vriendschap waarin je elkaar vindt zoals je bent, in alle verschillen, maar waarin ook loslaten en weer samenkomen past in de dynamiek. Ieder in eigen kracht en talent. 

Het is een ontroerend en fantastisch boek. Hesse heeft het unieke vermogen om filosofische ideeën toegankelijk en emotie voelbaar te maken. De worsteling met sterfelijkheid van Goldmund en de uitdaging van Narziss met het zoeken naar ruimte in zijn denkbeelden en die van het klooster zijn aangrijpend en inspirerend. Het is een boek met personages die elkaar aanvullen in de zoektocht naar betekenis die iedereen kent. Alleen Hesse weet het met een stijl en klasse op te schrijven die weergaloos is. Het boek is een ode aan de complexiteit van het menselijk leven en een uitnodiging om onze eigen weg in het leven kritisch te bekijken.

“Wat ging dat allemaal vlug, wat lag het geluk overal voor het grijpen, mooi en opwindend, en wat was het toch vlug voorbij.” Dat idee heb ik ook bij het lezen van dit boek gehad. Het kon niet lang genoeg duren en was veel te snel voorbij. Intens, inspirerend, magisch en een uitzonderlijk geluk om dit boek te ontdekken, zoals gelukkig vele voor mij. Het is niet voor niets een meesterwerk.

“Jij ontfermt je juist over wat het minst duurzaam is, het meest sterfelijk, en jij verkondigt de zin van de wereld juist in wat voorbij gaat. Jij wendt je er niet van af, jij geeft je eraan over, en doordat je dat doet verandert het in het meest verhevene, wordt het een gelijkenis voor wat eeuwig is.”

Narziss en Goldmund van Hermann Hesse, vertaald door Pé Hawinkels en uitgegeven door De Arbeiderspers in 1970.

Ben je nieuwsgierig geworden? Dit boek kan je onder andere bestellen via deze link.