De horizon

---

Wie weet, misschien behoort verwachting wel tot de natuur van de horizon, want ik volgde die verre rode schitteringen alsof ook ik iets van die horizon verwachtte.

---

Wieslaw Myśliwski’s meesterlijke en meest autobiografische roman ‘De horizon’ is gepubliceerd in 1996 en in 2017 uitgebracht in Nederland, vertaald door Karel Lesman. ‘De horizon’ gaat over een kindertijd in Polen en laat een ontroerend portret zien van een klein gezin en intrigerende familie. Myśliwski’s werk is lange tijd onopgemerkt gebleven door zijn teruggetrokken bestaan. Toch is het boek ‘De horizon’ bekroond met de prestigieuze Nike-literatuurprijs in 2017.

In het boek ontmoeten we Piotr, een oudere man, die terugblikt op zijn leven en jeugd in Polen getekend door de Tweede Wereldoorlog. Hij beschrijft een foto van hem en zijn vader en aan de hand van deze foto en beschrijving leren we langzaam het gezin en de familie kennen. “Een mens zou zich niet zoveel moeten herinneren. Een mens is geen vat. Niet alles past erin. En het ergste is als het begint over te lopen.”
In het begin van het boek trekt Piotr als kind met zijn vader, een voormalige officier, en zijn moeder in bij zijn schoonfamilie op het Poolse platteland. De Tweede Wereldoorlog is in volle gang en ze zijn geëvacueerd uit de grote stad. Eenmaal op het platteland volgen we het geklets en de rituelen van Piotrs grootouders, moeder, ooms en tantes. Vanuit gesprekken en gewoonten die ogenschijnlijk nergens over gaan, leren we de familie diepgaand kennen. Zo gaat de hele familie op zaterdag naar het land om te werken en blijft tante Jadwina als enige achter om haar haren te wassen en niemand vind dit erg, ook opa niet. Oom Stefan weet op zaterdagochtend altijd even te ontsnappen van het land en terug te keren naar het huis. “Niemand droomt zomaar voor niks. Dromen moet je met het leven verdienen en vaak betaal je daarvoor een bittere prijs. Ach, hoe bitter. Je droomt niet van pijn als het in het echt niet pijn doet. Je droomt ook niet van liefde al je in het echt niet lief hebt.” Gedurende het verhaal wordt later duidelijk waarom niemand in de familie dit erg vindt. Je hebt het gevoel bij het gekibbel aan de keukentafel te zitten.
Terugblikkend wervelt het boek rustig door het leven van Piotr. Aan de hand van diverse onderwerpen, voorwerpen en plaatsen wordt het leven stukje bij beetje opgebouwd en afgepeld. Bijvoorbeeld regen of het verhaal over de ongelijke schoen. Het zijn kleine voorwerpen die groots worden gemaakt. Als fragmenten die op willekeurige momenten opduiken en samen in vele lagen het leven compleet maken en met gemak in elkaar overvloeien. 

“Ze heeft me die schoen tot het einde van haar leven voorgehouden. Net zoals ze mijn vader voor hield dat hij haar zo vroeg had verlaten, waarbij ze zijn dood niet als een dood beschouwde waarvan zij wist dat hij er geen vrede mee kon hebben, maar als een verduistering waar hij zich vanuit een eigen keuze in het geheim voor haar schuldig aan had gemaakt.”

In al deze kleine dingen leren we de bijzondere karakters van de familieleden kennen. Het is een fantastische opbouw van personages. Compleet, meelevend, bizar. Zo heeft oom Wadlek een grootse obsessie voor Raafje, de hond waarvan een oog uitgestoken is en wat oom Wadlek maar niet kan laten rusten. Ook de recepten van moeder en het nauwkeurig bijhouden daarvan in haar schrift, de verloren schoen, vader met zijn ziekte en de droom van de leren schoenen en bijpassende tas die hij voor moeder zou kopen, of zijn verhalen over veldslagen. Tante Jadwina met haar haar en haar fenomenale borstpartij. En niet te vergeten, de dames Poncka met hun tango, cacao en stropdassen waarbij het gezin in het souterrain woont.
Al deze voorbeelden zijn met aandacht uitgewerkt en roepen effectief beelden en gevoelens op waarbij meerdere lagen worden aangeboord. Mijn nieuwsgierigheid naar de personages wordt gewekt en de humor en wonderbaarlijke beschrijvingen zorgen ervoor dat ik mij blijf verwonderen. 

‘De horizon’ is prachtig geschreven met een nuchtere, poëtische en lyrische schrijfstijl. Meeslepend en ontroerend krachtig neemt Myśliwski ons mee in zijn meest autobiografische roman. Een stukje uit het boek waarbij de emotie en spanning van Piotr voelbaar is in de meeslepende schrijfstijl van Myśliwski ontstaat bij de speech van de kameraad. Voorbereid komt Piotr ten tonele om een speech te doen als blijkt dat voor hem een openingsspeech wordt gehouden door de eerste secretaris die gelijk blijkt te zijn aan die van Piotr. We volgen de gedachten van de jongen in detail en de hoop dat de secretaris halverwege stopt zodat hij het af kan maken komt tot leven en wordt ongeëvenaard ten tonele gebracht. 

De tijd loopt door elkaar in het boek en gaat naadloos in elkaar op en over. De herinneringen lopen door elkaar en dat kan er ook voor zorgen dat het boek wat uitdagender is om te lezen. Toch past het goed bij het idee dat het leven niet altijd logisch of chronologisch te begrijpen is. Zelden maakt Myśliwski gebruik van jaartallen. De tijdsaanwijzingen blijven vaag in de zin van voor, tijdens of na de oorlog waardoor het leven van Piotr en zijn familie organisch in elkaar overvloeien. 

Tijdens het lezen lijkt het een circulair opgebouwd verhaal. Cirkels van woorden in een cirkel van het verhaal. Zoals het verhaal van het opstel over de regen. Hij krijgt deze opdracht van de meester en vervolgens schrijft hij in het boek al zijn ervaringen met regen terugkijkend op het leven. En sluit vervolgens af met nadenken wat hij in het opstel over het nut van regen moet schrijven voor de meester. Een fenomenaal voorbeeld van hoe het boek de tijd laat vertragen en de steeds verspringende gedachten van Piotr volgt. Al dromend beweegt het boek zich door de cirkels van het bestaan heen.

“Dromen weten het meest. In dromen kun je van iets dromen wat je anders nooit zou hebben geweten.”

‘De horizon’ doet mij aan het einde denken aan ‘Honderd jaar eenzaamheid’ van Gabriel García Márquez. Als ik vervolgens de achterkant lees, beschrijft de vertaler Karel Lesman: “Dit is geen magisch realisme, die is lyrisch realisme.” Dit kenmerkt zich door de poëtische woorden voor realistische situaties, de innerlijke beleving die als rode draad door het boek heenloopt en een vertraagde tijdservaring waarin tijd fluïde is en herinnering en bespiegeling de structuur bepalen.
Wiesław Myśliwski wordt vaak gezien als een van de grootste Poolse schrijvers van de 20e eeuw, en ‘De horizon’ is een perfect voorbeeld van zijn unieke stijl en visie. Zijn vermogen om het alledaagse te verheffen tot iets levendigs en daar een ontroerend portret uit te distilleren is een van zijn grootste krachten. Met een poëtische woorden in lange, meanderende zinnen die de innerlijke gedachten van Piotr volgen ontstaan er diepgaande inzichten en prachtige beelden in een realistische alledaagsheid. De melancholie die door het boek heen loopt, is aangrijpend, maar wordt verzacht door momenten van schoonheid en hoop. 

“De zon begon als een kuiken uit de schaal uit de aarde te kruipen en de dauw was na de nacht nog niet verdampt.”

De meningen over dit boek lopen zeer uiteen. Het is geen gemakkelijk boek om te lezen en het vraagt inderdaad wat van de lezer. Het wordt wel een oefening in geduld genoemd en wellicht terecht want Myśliwski heeft een rustig voortkabbelende stijl waar hij gerust meerdere pagina’s kan vullen over de ongelijke schoen. “Misschien ging het haar wel helemaal niet om die schoen, want elke keer als ze er tegen mij weer over begon, voelde ik alsof die verloren schoen haar hielp een beetje van de pijn los te laten als ze van pijn vervuld was. Ik begreep alleen niet waarom nu juist die schoen?” Toch vind ik het een fantastisch boek. Zeker in het begin kost het boek mij ook enig aandacht, maar al snel bevind ik me midden in het verhaal en kan ik het boek niet meer wegleggen. De schrijfstijl biedt rijke beloningen in de vorm van diepgaande inzichten en prachtige beelden. Juist in de details bouwen de lagen van het verhaal en het leven van Piotr in Polen zich op. 

Al met al vind ik ‘De horizon’ van Wiesław Myśliwski een meesterwerk dat je uitdaagt om na te denken over de grote vragen in het alledaagse leven. Het is een boek dat tijd en aandacht vereist, maar de beloning is een onvergetelijk verhaal. Met zijn poëtische stijl, diepgang en kronkelende gedachtengang behoort dit boek tot de literatuur die blijft hangen en je niet meer loslaat. 

“Woorden groeien in een mens immers tezamen met hem. Ze worden als uit ijzererts uit zorgen, kwellingen, tranen gesmolten. Niemand krijgt ze ten geschenke, alleen omdat hij waar en wanneer is geboren. De prijs van de woorden is ons lot.”

De horizon van Wieslaw Mysliwski, vertaald door Karol Lesman en uitgegeven door Querido in 2018. 

Ben je nieuwsgierig geworden? Dit boek kan je onder andere bestellen via deze link. 

---