De rest van de dag

---

‘Waardigheid’ heeft vooral te maken met het vermogen van een butler om niet uit het beroepsmatige wezen waarin hij huist tevoorschijn te treden.

---

Het is het derde boek dat Kazuo Ishiguro heeft geschreven en het tweede boek van hem waar ik over schrijf op De Letterfretter. Ishiguro is geboren in Japan, maar ‘De rest van de dag’ speelt zich af in Engeland waar Ishiguro vanaf zijn vijfde woonde. Het boek is uitgebracht in 1989 en verkent de wereld door de ogen van Stevens, een Engelse butler. Ishiguro heeft met dit boek de Booker Prize gewonnen en terecht. Het is een intiem en ingetogen portret van de gedachtengang en oneindige dienstbaarheid van de Engelse butler.

Engeland, 1956, het huis waar de butler Stevens werkt is zojuist opgekocht door een Amerikaan. Het is wennen met de nieuwe eigenaar. Het meeste personeel is weg, de grote en aanzienlijke feesten en partijen zijn verleden tijd en het is hard werken om alles in het huis op orde te houden met het personeel wat over is gebleven. Dan doet de Amerikaan het bizarre voorstel aan Stevens om een paar dagen vakantie te nemen.
Hij besluit gebruik te maken van het vakantieaanbod en tijdens zijn eerste vakantie een roadtrip te maken om Miss Kenton, een voormalig huishoudster in het huis, op te zoeken. Hij had een brief van haar gekregen en als hij zo tussen de regels doorleest zou zij misschien wel weer in dienst willen bij Darlington Hall. Werk en plezier gecombineerd.
Tijdens zijn korte vakantie volgen we zijn reisverslag. Hij memoreert en reflecteert op zijn tijd als butler, voornamelijk zijn diensttijd bij Lord Darlington.
Tijdens zijn roadtrip ontdekt hij de vrijheid en al vragend ontstaat er een beschouwing op waardigheid, dienstbaarheid, trouw, liefde en identiteit. Als oneindig toegewijde butler stelt hij zichzelf bijvoorbeeld de vraag of zijn werk waarde heeft gehad. “Wij koesterden allemaal de wens om onze eigen bescheiden bijdrage te leveren aan de totstandkoming van een betere wereld en we beseften dat dat in beroepsmatig opzicht het beste gebeuren kon door de grote heren van onze tijd te dienen in wier handen het lot van de beschaafde wereld lag.” Het werk en de impact van Lord Darlington in het tussenoorlogse Europa maken deze vraag een stuk moeilijker om te beantwoorden.
En niet alleen dat is een moeilijke vraag waar Stevens over mijmert tijdens zijn reis. Een tweede hartverscheurende vraag die hij zichzelf stelt is of een echt waardige butler nog verantwoordelijkheid heeft over zijn eigen leven? “Zijn lordschap was een moedig man. Hij koos een bepaalde richting in het leven, en die bleek verkeerd te zijn, maar goed, hij kan tenminste zeggen dat hij haar zelf had gekozen. Wat mezelf betreft kan ik zelfs dat niet eens zeggen. Ik vertrouwde namelijk op hem. Ik vertrouwde op de wijsheid van zijn lordschap. Al die jaren dat ik hem gediend heb, vertrouwde ik erop dat hij bezig was met iets dat de moeite waard was. Ik kan niet eens zeggen dat ik zelf voor mijn fouten verantwoordelijk ben.”

Stevens’ onvoorwaardelijke loyaliteit aan Lord Darlington, die hij als een grote man ziet, wordt langzaam ontrafeld. De vragen die plichtsgetrouwe Stevens zichzelf stelt worden steeds serieuzer en ethischer. De dubieuze politieke activiteiten van Lord Darlington en Stevens' blinde toewijding en vertrouwen in zijn Lord leiden tot een kritische blik op de grenzen van plicht en de prijs van de trouw.
Met de komst van de Amerikaanse eigenaar van Darlington Hall verandert er voor Stevens veel, meer dan alleen zijn activiteiten en het aantal mensen dat hij aanstuurt. Voor het eerst wordt van hem gevraagd zijn werk los te laten. Hij krijgt daarmee tijd zijn eigen identiteit te onderzoeken die na al die jaren zo vergroeid is met zijn beroep als butler. Geen mens, maar butler.
Een aandoenlijk element in de verdere ontdekkingstocht van Stevens is zijn oefening met de vaardigheid van het schertsen. Op geheel passende wijze oefent Stevens hiermee als zijnde het een cursus met een eindtentamen. Hij besluit dit serieus aan te pakken omdat hij het ook als reden ziet waardoor mensen gemakkelijk hartelijk contact en verbinding maken.

We maken kennis met een thema wat in veel van Ishiguro’s boeken terugkomt, namelijk het wegkijken; iemand die alle beslissingen uit de weg gaat en op een bepaalde manier zijn eigen menselijkheid omzeilt. “Fundamenteler is dat een butler die altijd maar zijn eigen ‘uitgesproken mening’ over de zaken van zijn werkgever onder woorden probeert te brengen, over het algemeen die ene eigenschap zal missen die onontbeerlijk is voor alle goede bedienden, namelijk: trouw.”
Wat hier ook terugkomt in dit boek is de impact van oorlog op hoe we mensen om ons heen zien. De polarisering, het horen bij de goede kant, die plots slechte kant wordt en andersom is ook een thema dat we teruglezen in ‘Een kunstenaar van het vlietende leven’. Het aanzien van mensen voor de oorlog en de schande die ze na de oorlog treft komt ook in dit boek van Ishiguro terug. Het verontschuldigende in zijn personages is ontroerend en maakt deze boeken tot op heden essentiële literatuur om te lezen. Het is een thema dat helaas niet vergaat.

En waarom dan ‘De rest van de dag’? Eenmaal aangekomen op bestemming ontmoet Stevens een andere butler die geroken heeft aan de vrijheid en nu met pensioen is. Stevens vader heeft tot zijn dood gewerkt en als zoon treedt hij in zijn vaders voetsporen. De conclusie van de butler die Stevens ontmoet is dat pensioen de beste tijd van je leven is en de avond de beste tijd van de dag.
Stevens kijkt vooruit naar zijn eigen leven. Wat rest er nog?

“Misschien steekt er dus een waarheid in wat hij me aanraadde, namelijk dat ik me niet zoveel met het verleden bezig moet houden, dat ik moet proberen me positiever op te stellen en het beste maken van wat me nog van mijn dag rest.”

De schrijfstijl van Ishiguro is ingetogen, doordacht en precies, passend bij de stem van Stevens. Ishiguro weet de emoties en diepe intieme gedachten van zijn personages heel subtiel te onthullen door voornamelijk dat wat niet gezegd wordt. De wisselingen tussen heden en verleden lopen soepel door het boek heen en versterken het melancholische en introspectieve in het boek.
Stevens spreekt weinig uit en stapt snel over zijn eigen emoties heen, pakt geen enkele ruimte, alles om maar dienstbaar te kunnen zijn. Hij zet zijn eigen gedachtes op de achtergrond en vertrekt liever in stilte om vervolgens te bedenken wat hij had kunnen of moeten doen dan op het juiste moment te reageren. Ik vind het een van de meest verwarrende elementen in het boek. Aan de ene kant irriteert het mij om het zo te lezen en tegelijkertijd ontroert het mij ook. Ik zou hem zo graag meer vrijheid gunnen.

Stevens is een meesterlijk gecreëerd personage wiens innerlijke wereld langzaam en pijnlijk bloot komt te liggen door het verhaal heen. Zijn voorzichtige en geleidelijke realisatie van de gevolgen van zijn levenskeuzes is aangrijpend. Als advies geeft Stevens aan Miss Kenton: “U moet het geluk waar u recht op heeft echt niet meer door allerlei dwaze gedachten laten bederven.”
Hij kan het advies net zo goed zelf ter harte nemen en misschien wij allemaal wel.

De butler is een essentieel symbool van de Britse cultuur. Toen ik dit boek pakte van Ishiguro had ik ontzettend veel zin om in de karakteristieke literatuur van Japan weg te zinken. Het was even wennen om de Britse butler met zijn formele taalgebruik daar tegen te komen.
Toch is het ook geen verassing. Ishiguro heeft zijn roots liggen in Japan, maar heeft daar maar een paar jaar gewoond. In thematiek en reflectie blijft het Japanse element terugkomen, in het verhaal staat echter een van de meest essentiële symbolen van de Britse cultuur centraal. Het is een samenkomen van twee werelden. Het is een boek van Ishiguro dat hem zit als gegoten en wat niemand anders op deze manier had kunnen schrijven.

‘De rest van de dag’ is een ingetogen en diepzinnige verkenning van dienstbaarheid, waardigheid en grootsheid door de ogen van Stevens. Het onderzoekt thema's als waardigheid, loyaliteit, identiteit en onuitgesproken liefde. Maar ook de keerzijde van de dienstbaarheid, loyaliteit en het gecontroleerde wordt niet geschuwd door Ishiguro. In de vorm van universele vragen over deze onderwerpen ontvouwt Stevens zich tot een mensgeworden beschouwing op de ware aard van grootheid en de complexiteit van menselijke relaties.

De rest van de dag van Kazuo Ishiguro, vertaald door Bartho Kriek en uitgegeven door Atlas in 1989.

Ben je nieuwsgierig geworden? Dit boek kan je onder andere bestellen via deze link.

---