De verdediging

---

Voor hem is schaken geen ontspanning,
​voor hem is schaken een ritueel.

---

Vladimir Nabokov is al eerder bij De Letterfretter voorbij gekomen met het boek ‘Uitnodiging voor een onthoofding’ waarin hij het verhaal van Cincinnatus, de ultieme underdog, creëert. Nabokov heeft vele andere boeken geschreven waaronder ‘De verdediging’. Het is een van de eerder uitgebrachte boeken van Nabokov en is in 1930 gepubliceerd. We worden wederom ondergedompeld in een tragisch en fascinerend leven, ditmaal van schaakgrootmeester Ivanovitsj Luzjin. Het boek toont Nabokov’s meesterschap een ontroerend en ontredderend verhaal over obsessie, isolatie, genialiteit en waanzin op papier te toveren.

Als zoon van een ambitieuze vader en getalenteerde opa wordt Luzjin geboren met een verwachting. Zijn vader verwacht dat hij net zo muzikaal getalenteerd wordt als zijn opa. Maar Luzjin blijkt sociaal onhandig en trekt zich volkomen terug in zijn eigen wereld, de wereld van het schaken die hij op jonge leeftijd ontdekt. Het spel is zijn toevluchtsoord en zijn allesoverheersende obsessie. “Het leven op aarde gleed haastig ritselend voorbij en kwam plotseling tot stilstand - het geliefde diagram, problemen, openingen, hele partijen.”
Zijn talent is uitzonderlijk en hij reist onder begeleiding van een vriend van de familie de wereld over. Hij wordt steeds bekender in de schaakwereld en wordt een gevierd grootmeester. Maar terwijl zijn carrière een hoogtepunt bereikt, beginnen de tekenen van mentale uitputting en obsessieve gedragingen zich op te stapelen. Luzjin verliest zichzelf in de meest complexe schaakstrategieën en kan niet anders meer dan deze strategieën uit te denken.
Luzjins huwelijk lijkt in eerste instantie een reddingslijn. Zijn vrouw probeert hem een normaal leven te bieden en hem weg te trekken uit zijn zelfdestructieve patronen en verbied hem ooit nog te schaken. Toch biedt ook dit niet de verlichting die Luzjin en zijn vrouw hadden gehoopt. Het schaakbord blijft hem roepen en zijn vrouw doet er alles aan om hem weg te houden bij het eindeloze spel. Het schaken is zijn passie, maar uiteindelijk ook zijn ondergang.

“Hij wist niet welke hij moest uitkiezen om snikkend zijn brandende dorst te lessen: alles verlokte en liefkoosde zijn fantasie en hij vloog van de ene partij naar de andere, overzag in een oogwenk deze of gene hartverscheurende combinatie. Er waren combinaties, zo zuiver en helder, waar het denken marmeren treden naar de zegen besteeg; er waren fijne trekjes in een hoek van het bord, een hartstochtelijke uitbarsting, en de fanfare van de koningin die op het heilige altaar geofferd werd. Alles was heerlijk, alle nuances van zijn liefde, alle omwegen en geheimzinnige paden die zij had gekozen. En deze liefde was fataal.”

Het centrale thema van het boek is echter de destructieve kracht van obsessie. Luzjins toewijding aan schaken, hoewel bewonderenswaardig, laat hem uiteindelijk volledig vervreemd raken van de echte wereld. Dit tot ergernis en zorg van zijn naasten.
Een ander belangrijk thema is de isolatie die vaak gepaard gaat met genialiteit. Het boek roept bredere vragen op over de relatie tussen genialiteit en geestelijke gezondheid. Is Luzjins mentale instorting een gevolg van zijn obsessie met schaken, of is het juist zijn genialiteit die hem vatbaar maakt voor psychologische kwetsbaarheid? Nabokov laat deze vragen open, waardoor de lezer wordt uitgenodigd om zijn eigen conclusies te trekken.
Nabokov gebruikt schaken ook als een metafoor voor het leven. Het spel vereist strategisch denken, vooruitzien en een onwrikbare focus – kwaliteiten die zowel bewonderenswaardig als gevaarlijk kunnen zijn. Voor Luzjin wordt het spel uiteindelijk een gevangenis waarin hij de grip op de realiteit verliest. En dit toont Nabokovs genialiteit, strategie en meesterschap.

“En de gedachte dat de herhaling zich vermoedelijk zou voortzetten, was zo angstaanjagend, dat hij in de verleiding kwam de klok van zijn leven stil te zetten, de partij definitief af te breken, maar tegelijkertijd merkte hij dat hij bleef bestaan, dat zich iets aan het voorbereiden was, een sluipende ontwikkeling, en dat het niet in zijn macht lag, deze beweging tot stilstand te brengen.”

De creativiteit, verbindingen en diepgang in schrijven is uniek. Nabokov weet op een toegankelijke wijze met humor dit allemaal bij elkaar te brengen. De wens van Luzjin senior is dat junior muziek gaat maken en een grootmeester wordt in de muziek zoals zijn grootvader. In het boek wordt dit fantastisch verwerkt in het geheel door de klanken van de muziek te verweven met het schaken. “Met trompetsignalen riepen de machtigste elementen op het bord elkaar enkele keren toe en weer was er een uitwisseling en weer veranderden twee schaakmachten in gesneden, glanzend gelakte figuren.” De schrijfstijl van Nabokov is rijk en verfijnd. Zijn zinnen zijn zorgvuldig geconstrueerd en zitten vol subtiele details.
Dit vroege werk toont reeds zijn unieke stilistische flair. Nabokov speelt met beelden en symboliek, waarbij hij in dit boek vaak verwijzingen naar schaken verweeft in de beschrijvingen van Luzjins gedachten en handelingen. Zo brengt hij de innerlijke wereld van Luzjin junior tot leven. Deze innerlijke wereld voelt verwarrend en claustrofobisch aan en benadrukt de verstikkende aard van zijn obsessie. Het biedt een intiem, enigszins ongemakkelijk, inzicht in zijn psychologische toestand.
Nabokov schrijft met humor wat absoluut bijdraagt aan de toegankelijkheid van het boek en wat de tragiek van Luzjin enigszins verzacht. “In de parken lagen dikborstige vogeltjes met hun pootjes in de lucht op de sneeuw. Het hulpeloze kwik zakte onder invloed van zijn omgeving lager en lager. En zelfs de ijsberen in de dierentuin vonden dat de directie zich al te zeer uitsloofde.” Met creatieve zinnen, vergelijkingen en symboliek weet Nabokov kleur te brengen in dit boek.

Luzjin is een tragisch personage, zijn genialiteit en meesterschap maakt hem uniek en is tegelijkertijd zijn valstrik en ondergang. Het is een man die gevangen zit in zijn eigen geest. De schaakpartijen die hij speelt, zowel op het bord als in zijn hoofd, worden een strijd tegen zichzelf. “Maar desondanks kon hij slechts in schaakbeelden denken en zijn geest werkte alsof hij achter een schaakbord zat.” Deze psychologische diepgang maakt Luzjin tot een van de meest memorabele personages in Nabokovs oeuvre.
Zijn vrouw, vervuld van hoop en angst, staat naast hem en probeert hem tegen alles te beschermen. Waar ze het ene moment als redder in de nood komt, is ze tegelijkertijd ook de tiran die hem van zijn grootste succes en passie weghoudt. Ook dit personage is meesterlijk neergezet door Nabokov.

‘De verdediging’ is een van de vroegere werken van Nabokov. Het wordt gezien als een van de meer toegankelijke werken van Nabokov en leest inderdaad heel fijn. De diepgaande psychologische portretten, de complexe structuur en de karakteristieke personages die Nabokov beschrijft, zijn allemaal al aanwezig in ‘De verdediging’. Ook in andere boeken verkent Nabokov obsessieve, tragische en hopeloze personages. De focus op schaken is wat dit boek uniek maakt.

De combinatie van een verhaal over schaken en Nabokov lijkt een wonderlijke match die ontzettend goed uitpakt. Het is een boek waarin je volledig opgaat in de tragiek van de hoofdpersoon in het boek. Meesterlijk geschreven en heerlijk om te lezen, ondanks de grote tragiek. Absoluut een aanrader voor iedereen die kennis wil maken met de grootmeester Nabokov.

“De toekomst zag hij vaag als een lang stille omhelzing in een zalige schemering, waarin de verschillende speelgoedjes van deze wereld zouden langstrekken, lachend en wiegelend, nu eens in een lichtstraal dan weer verdwijnend.”

De verdediging van Vladimir Nabokov, vertaald door Anneke Brassinga en uitgegeven door De Bezige Bij in 1967.

Ben je nieuwsgierig geworden? Dit boek kan je onder andere bestellen via deze link.

---