Vol verwondering heb ik ‘De troostelozen’ van Kazuo Ishiguro gelezen. Een boek gevuld met ingetogen, lieflijke en ergerlijke emoties dat mij er helemaal in meesleepte tot het tergend is om te lezen. Maar dat is alleen omdat het zo goed is geschreven. Kazuo Ishiguro publiceert in 1995 het boek De troostelozen en hetzelfde jaar wordt het vertaald door Bartho Kriek uitgebracht in Nederland.

In een niet nader genoemde oude stad in Midden-Europa is een crisis ontstaan. Een evenement moet voor de oplossing zorgen om de vervlogen identiteit van de gemeenschap weer terug te vinden. De bekende pianist Ryder wordt ingevlogen om op donderdagavond tijdens het evenement een memorabel optreden te geven en een toespraak over de crisis. Ryder komt aan in de stad, wordt naar het hotel gebracht, zijn koffers worden naar de kamer gebracht, alles volgens plan.
Vanaf dat moment loopt het uit de hand. Je merkt dat Ryder, ondanks zijn volle programma, geen idee heeft wat hij moet doen. Als hij iets moet doen, ergens naartoe op weg is, dan is er steeds wel iemand die iets van hem vraagt en waarin hij meegaat. Hij mist alle belangrijke afspraken of verschijnt door tijdsgebrek in kamerjas op een gala. Het is constante chaos in zijn hoofd. Hij weet dat hij dingen moet doen en het komt er maar niet van. 
Ondertussen maakt hij kennis met excentrieke figuren in de stad die hem zijn verhaal vertellen, hun problemen met hem delen en hun verzoeken bij hem neerleggen. Terwijl hij door de stad van afspraak naar afspraak struikelt, verdwaalt hij in het labyrint van de stad waardoor een absurdische wereld ontstaat. “En langzamerhand, zou hij gaan berusten in het idee dat hij zijn zoveelste teleurstelling zou beleven, dat er uiteindelijk niets terecht zou komen van ons uitstapje.” De verzoeken worden niet goed ingewilligd en door voortdurende haast, irritatie, miscommunicatie en boosheid is het alles behalve aangenaam en voelt het steeds meer alsof er een communicatieve bom moet barsten.
Terwijl hij zoveel mogelijk verzoeken probeert in te willigen in zijn overvolle programma laat Ryder een spoor van teleurstelling achter. Door het geheel stijgt de verachting van een onaangenaam en zelfingenomen persoon en voor Ryder ontstaat frustratie en medelijden omdat hij geen moment voor zichzelf heeft en alleen maar aan andermans verzoeken voldoet.

Door herinneringen en fantasieën leer je de hoofdpersoon Ryder, de stad en het verhaal na verloop van tijd steeds beter kennen. Het gaat allemaal door elkaar maar komt ook meesterlijk weer bij elkaar. Als een web dat gesponnen wordt waarvan je losse draden ziet en ze een voor een verbonden worden tot een uiteindelijk samenhangend verhaal in een meesterlijk, absurdisch gecreëerde stad, allemaal toewerkend naar het grootse evenement.

De communicatie van de personages in het boek is tenenkrommend. Net als in zijn eerdere boeken speelt in De troostelozen miscommunicatie en het niet uitspreken van emoties een belangrijke rol. Niets wordt daadwerkelijk uitgesproken en de ene aanname na de andere wordt gedaan. Zo communiceren de manager en zijn vrouw met hints. Als zij een bepaalde plaat aan heeft staan als hij thuiskomt of ze is een bepaald boek aan het lezen als hij naar bed gaat, dan geeft ze daarmee hints wat ze leuk vindt. Niets wordt gevraagd. Vanuit de aannames ontstaat veel miscommunicatie en wordt wat anderen denken en doen volledig geïnterpreteerd naar eigen ideeën.

“Het is te laat. Er is geen redden meer aan. Waarom niet accepteren dat we een doodgewone kille, troosteloze stad zijn? Dat hebben andere steden ook gedaan. Dan roeien we tenminste niet meer tegen de stroom op.”

Ishiguro weet als geen ander echter het personage van Ryder langzaamaan op te bouwen. Door alle verwarring, de mist in zijn hoofd en alle gebeurtenissen waar hij per ongeluk instruikelt, leren we hem steeds beter kennen. De door cultuur geobsedeerde inwoners van de stad zijn gedetailleerd en uitstekend opgebouwd gedurende het boek. In de lange verhalen die ogenschijnlijk nergens over gaan ontstaat een steeds completer beeld van deze personages.

Het boek is doordrenkt met surrealistische elementen; het vervaagt voortdurend de grens tussen realiteit en droom. Ishiguro speelt in het boek met ruimte en tijd, fantasie en werkelijkheid. Een krachtige schrijfstijl die de emoties van de personage weerspiegelt. De verwarring en het gevoel van desoriëntatie dat je tijdens het lezen ervaart, komt overeen met de interne chaos van de personages. Dit geeft het boek een bijna hypnotische kwaliteit; het is alsof je gevangen zit in een koortsdroom waaruit je niet kunt ontsnappen, zelfs als je dat zou willen.

Ishiguro's kracht ligt in zijn vermogen om emoties die vaak onder de oppervlakte blijven, te ontleden en te verbeelden. En waar het boek daadwerkelijk over gaat? Daar wordt over gespeculeerd in verschillende reviews. Is het vervreemding in de samenleving, het hebben van vrije wil en verzanden in een wereld waar je geleefd wordt, beperkte vrijheid of een verlangen naar verbinding? Misschien allemaal wel.
In ieder geval ontstaat in deze bijna kafkaëske verwarrende verhaallijn een zoektocht naar de identiteit van personen en van een gemeenschap. Volgens mij is het niet grip kunnen krijgen op het verhaal en de personages een fantastisch voorbeeld van thematiek die Ishiguro hier heel mooi terug weet te brengen. Vanuit aannames kleuren we net als de personages veel in en zijn we aan het zoeken naar de haakjes die ons meer duidelijkheid geven om het in een vakje te plaatsen en weer verder te gaan. En dat is een van de meest mooie punten die Ishiguro volgens mij duidelijk heeft weten te maken.
Op veel momenten deed dit boek mij denken aan Ishiguro’s eerder uitgegeven boek ‘De rest van de dag’ waarin een butler langzaam aan zijn eigen identiteit ontdekt en twijfelt aan zijn levenswerk. Ook daarin is de hoofdpersoon op zoek naar een identiteit wat ook in dit boek lijkt te spelen. Wat De troostelozen uniek maakt, is dat het als lezer net zo verwarrend is als de hoofdpersoon zelf.

Dat neemt niet weg dat ik op sommige momenten niets liever wil dan het boek wegleggen om aan het benauwende verhaal te ontsnappen. Weer een lang verhaal van iemand wat nergens over gaat en de grootste irritatie ontstaat bij mij als Ryder er serieus op ingaat. Ik voel de haast van het onafgemaakte en rommelige programma en de verwarring die ontstaat. En dan komt Ryder met de gedachte: “Inderdaad, wat had het voor zin om je zo’n zorgen te maken? Het was van het grootste belang om je af en toe totaal te ontspannen en je te vermaken.”

Het lezen van De Troostelozen kan soms voelen als ploeteren door een droom waaruit je niet kunt ontwaken. De frustratie komt niet alleen voort uit de verwarring van het verhaal, maar ook uit de manier waarop de personages zich vastklampen aan hun verlangens en dromen, zelfs als deze onbereikbaar blijken. Maar deze tergende kwaliteit is juist wat het boek zo onvergetelijk maakt. De subtiele emotie die voortdurend terugkomt bij zowel personages als bij mij als lezer maakt dit een ongekend meesterwerk en laten je als lezer niet meer los!

De troostelozen van Kazuo Ishiguro, vertaald door Bartho Kriek en uitgegeven door Atlas Contact in 1995.

Ben je nieuwsgierig geworden? Dit boek kan je onder andere bestellen via deze link.

Je moet wel gaan houden van Friedrich Hebbel bij het lezen van ‘Een blinde bij zonsopgang’. Hebbel heeft langdurig, oprecht een uitgebreid dagboek bijgehouden van zijn leven wat uiteindelijk meer dan 1350 pagina’s omvatte. Het dagboek is gevuld met zijn ervaringen, persoonlijke bedenkingen en korte notities en aforismen. In boek 198 in de reeks van Privé domein maken we kennis met een aantal door Klaus Siegel geselecteerde fragmenten uit de dagboeken van Hebbel.

“Er zijn heel wat mensen tegen wie ik niet eerlijk ben. Ik kan het ook niet zijn, want ze zouden me niet begrijpen, en wat nog erger is: ze zouden denken dat ze me wel begrepen.”

Hebbel kent een armoedige en ongelukkige jeugd waarna hij zich als kunstenaar ontwikkelt. “Op dit ernstige uur koester ik geen andere wens en bede dan dat onfortuinlijke omstandigheden mij niet zullen beletten de krachten te ontplooien die ik in mijn hart meen te bespeuren.” We kennen hem van toneelstukken als Maria Magdalena, ]udith, Herodes und Marianne en daarmee heeft hij zijn reputatie gevestigd. In zijn dagboek vertelt hij over persoonlijke gebeurtenissen, leven en dood, zijn reizen, ontmoetingen en de toenmalige literaire wereld en politiek. Daarnaast schrijft hij ook korte notities, aforismen, maximen en zinsspreuken in zijn dagboek die het een zeer vermakelijk boek maken om te lezen.

“Zichzelf kan men geen raadsel opgeven.”

Friedrich Hebbel is niet heel oud geworden met zijn 51 jaar (1913-1963), maar bij het lezen van zijn dagboeken verwonder ik mij erover hoe één man in één leven zoveel wist te zijn en te doen. Hij was de grootste dichter van zijn tijd, een van de belangrijkste toneelschrijvers en een populaire romanschrijver. Hij was vader van meerdere kinderen, heeft gereisd, is de liefde van zijn leven tegengekomen en heeft al die tijd zijn dagboeken vanaf 23 maart 1835 bijgehouden.

“De tijd is een parodie op alle voorafgaande.”

Hebbel heeft hard gewerkt om zijn plek als kunstenaar te kunnen bemachtigen. Toch blijft hij afhankelijk van anderen om te voorzien in eten en onderdak wat bij hem ook regelmatig bedenkingen opriep. “Mijn talent is te groot om het te onderdrukken en te klein om al basis voor mijn bestaan te kunnen dienen.” Hij weet het hoofd boven water te houden dankzij de doorgrondende liefde van Elise Lensing, een vrouw met wie hij wisselvallig een relatie had en twee kinderen mee heeft gekregen. Mistroostigheid en een sombere diepzinnigheid kenmerken deze tijd in Hebbels leven. “Door mijn karakter is mijn leven al bij voorbaat tot mislukking gedoemd. Misschien moet het geluk niets van me hebben omdat het beseft dat er met mij toch niets valt te beginnen.” Aan zelfbeklag geen gebrek in zijn dagboeken.
Zijn keerpunt in het leven komt na de ontmoeting met Christine Enghaus, de gevierde toneelspeelster, die zijn vrouw werd. “Soms denk ik wel eens dat een onbedorven vrouwelijk wezen me misschien nog zou kunnen redden.” Een inspiratiebron voor Hebbel met een groot hart die Elise omarmt en betrekt in hun leven. Hier ontstaat tevens een omslag in het lezen van het boek. Niet alleen schrijft Hebbel minder in zijn dagboeken, ook de mistroostigheid en het zelfbeklag lijkt te verminderen en Hebbel ontdekt het geluk. “Als ik nu maar kan vasthouden wat ik heb, dat zou me vervullen met oneindige tevredenheid.”

“Mensen staat erop dat je bruto van hen houdt, niet netto.”

In zijn dagboek spreekt Hebbel veelal rechtstreeks tot zichzelf, wat zijn overpeinzingen nog intiemer en eerlijker maakt. Het geeft vrijheid om te schrijven in een boek wat niet bedoeld is voor publicatie. Toch kan hij het ook niet laten om te overdenken wat er mogelijk met zijn dagboeken gaat gebeuren na zijn dood. In sommige passages schrijft hij zijn biograaf alvast aan bij het begin van de zin: “Ten behoeve van mijn biografie”.
Hebbel begint al jong met zijn dagboeken, toch is hij vanaf het begin al bezig met de mogelijke publicatie. “Ik begin dit cahier niet met de vooropgezette bedoeling mijn toekomstige biograaf ermee te plezieren, ofschoon ik gezien mijn kansen onsterfelijk te worden er zeker van kan zijn dat me een biograaf ten deel zal vallen.”
Door het gehele boek heen filosofeert Hebbel ook regelmatig over de grote onderwerpen als de dood, het leven, de liefde en nog veel meer. Hij redeneert door en probeert duidelijkheid te krijgen op het effect van deze grote onderwerpen op het zielenleven.

“Liefde wil bezitten en wie niet lief kan hebben, kan zich niet geven, maar zich hooguit opofferen!”

Naast de inkijk in zijn bedenkingen en ervaringen, zijn brieven en omzwervingen, gebruikt Hebbel het dagboek ook om te oefenen met zijn aforismen en maximen. Het boek is gevuld met een aantal rake, logische en leuke bedenkingen waar niemand omheen kan. Het zet aan tot zelfkritisch nadenken.

“Tot aan zijn dood kan ieder mens het zonder spijs en drank stellen; men noemt dit evenwel verhongeren.”

Het leest als een fragmentarische tekst die in zijn geheel bij elkaar lijkt te passen en aan het denken zet. Zo is het soms wat lastiger om zijn gedachtengang wijs te worden. Hebbel schrijft met een scherpe geest die door een goed observatievermogen de aforismen treffend opschrijft. Hij onderschrijft het belang van kunst om de plaats van het individu in de wereld voor iedereen te kunnen beschrijven en tonen.

“Je moet je was niet aan een regenboog willen ophangen.”

Hebbels dagboeken zijn geestig, diepzinnig, oprecht en ontwapenend. Ze bestaan uit treffende inzichten en wonderlijke observaties naast de beschrijvingen van zijn dagelijkse overdenkingen en belevingen. In brieven, reisverslagen, ontboezemingen en overdenkingen leren we Hebbel kennen. Ik heb ontzettend genoten, gelachen en met tranen in de ogen gelezen. Het is een fantastische spiegel voor iedereen en een boekhouding van het zielenleven.

“De jongeling eist van de dag dat hij iets oplevert, de man is allang tevreden als hij hem maar niets afpakt.”

Een blinde bij zonsopgang van Friedrich Hebbel, vertaald door Klaus Siegel en uitgegeven door De Arbeiderspers in 1995.

Ben je nieuwsgierig geworden? Dit boek kan je onder andere bestellen via deze link.

Ik heb ‘Het huis met de geesten’ in één adem uitgelezen en ’s avonds net zo lang doorgelezen tot het boek uit was en dat is het meer dan waard geweest. Isabel Allende heeft ‘Het huis met de geesten’ gepubliceerd in 1982 en in 1985 is het in het Nederlands gepubliceerd door de Wereldbibliotheek. Het is haar debuut waarin we kennis maken met de familie Del Valle. Ze heeft later nog twee boeken geschreven over de familie Del Valle, namelijk ‘Fortuna’s dochter’ en ‘Portret in sepia’.

In deze familiekroniek maken we kennis met Esteban Trueba en vooral met de vier unieke vrouwen van de familie Del Valle die om hem heen bewegen. Trueba is een gedreven man die zich verloofd met Rosa de Schone. Zo maken we kennis met de eerste vrouw uit de familie Del Valle. Rosa is ondenkbaar mooi, een nimf met lange groene haren en gouden ogen. Rosa overlijdt vroegtijdig nog voordat ze kunnen trouwen.
In zijn rouw maken we kennis met de tirannieke en wellustige grootgrondbezitter die Trueba is. Hij keert terug naar zijn vergane landgoed Tres Marías. Hij begint aan de wederopbouw van het machtige, grootse en welvarende landgoed. Wanneer Clara, het zusje van Rosa, later volwassen wordt, trouwt ze met Esteban. Clara is een dromerige helderziende met telekinestetische krachten waar ze graag op oefent. Ze leven samen in een groot huis vol geesten en krijgen een dochter, Blanca. Blanca wordt verliefd op de zoon van een van de arbeiders op Tres Marías die later protestzanger wordt. Samen krijgen zij het meisje Alba dat de wonderbaarlijke geschiedenis van de familie uiteindelijk opschrijft.
Ambitieus en meedogenloos als hij is, blijkt Trueba ontzettend geschikt voor de politiek. Zijn leven wordt echter gekenmerkt door verlies en teleurstelling, vooral in zijn relaties met zijn familieleden. “Ik zag de woede in mij groeien als een kwaadaardig gezwel dat de mooiste uren van mijn bestaan zou vergallen en tederheid en genade voor mij onmogelijk zou maken.” Esteban’s conservatieve en autoritaire houding botst met de idealen van de vrouwen in de familie. Het politieke klimaat van Chili komt binnen in het grote huis met de geesten.

Het is een prachtig boek met een wijdse thematiek. Een van de belangrijkste thema's is de spanning tussen traditie en verandering. Esteban vertegenwoordigt het oude, conservatieve Chileense landaristocratie, terwijl zijn kinderen en kleinkinderen opkomen voor sociale rechtvaardigheid en hervorming. “Zonder ooit een das, horloge of leren schoenen te hebben gedragen, had hij zicht de luxe kunnen veroorloven van tederheid, oprechtheid, verspilling en de siësta omdat hij aan niemand rekenschap was verschuldigd.”
De rol van vrouwen en de strijd tegen patriarchale structuren komt ook duidelijk naar voren. De vrouwen in de familie Trueba zijn krachtig en onafhankelijk, en ze spelen een cruciale rol in het verloop van het verhaal. Van Clara’s stille wijsheid en magische gaven tot de revolutionaire overtuigingen van Esteban’s kleindochter Alba: de vrouwelijke personages geven vorm aan de geschiedenis van de familie en verzetten zich tegen de beperkingen die hen worden opgelegd.
Dit boek is geschreven in de nasleep van de Chileense militaire staatsgreep van 1973, waarbij de democratisch verkozen president Salvador Allende werd afgezet door het leger onder leiding van generaal Pinochet. Deze ingrijpende gebeurtenis en de daaropvolgende dictatuur vormden een diepe wond in de Chileense samenleving en is een belangrijk onderdeel van het boek.

‘Het huis met de geesten’ is een prachtige familiekroniek waarin vier generaties de revue passeren. Rosa de Schone, Clara met haar geesten, Blanca met haar protestzanger en de zalvende getuige Alba. De familiedynamiek is een prachtige spiegel van de politieke onrust in Chili en een veranderend politiek klimaat. De roman eindigt met een gewelddadige staatsgreep die de familie direct raakt. Clara’s bovennatuurlijke gaven worden verweven met de politieke onrust in Chili. Het gebruik van magisch realisme in dit boek versterkt het idee dat trauma’s en herinneringen uit het verleden blijven doorwerken in het heden en de toekomst.

In veel Zuid-Amerikaanse boeken speelt het zogenoemde magisch realisme een belangrijke rol. ‘Het huis met de geesten’ kenmerkt zich door die prachtige stijl en het is ook zeker een signatuur van Allende. “Van jongs af aan moest Alba ervoor zorgen dat er altijd verse bloemen in de vazen stonden. Ze deed de vensters open, zodat er licht en lucht binnenstroomden, maar de bloemen hielden het nooit uit tot de avond omdat de stentorstem van Esteban Treuba en zijn stokslagen de macht hadden de natuur te verschrikken. Zodra hij binnenkwam vluchtten de huisdieren en verlepten de planten.” Het magisch realisme verweeft elementen van het bovennatuurlijke en magische met een alledaagse, realistische setting. Het verruimt de realiteit en geeft Allende als schrijfster de mogelijkheid om de complexiteit van het leven, met al zijn mysteries en onbekende elementen, uit te drukken.
Het past ook bij de cultuur van veel Zuid-Amerikaanse landen waar mythes, vertellingen en spirituele overtuigingen een integraal onderdeel van het leven zijn. Daarnaast geeft het de mogelijkheid om kritiek te leveren op sociale en politieke kwesties op een subtiele en poëtische wijze. Allende heeft net als Gabriel García Màrquez en Jorge Luis Borges magisch realisme tot een poëtische kunst verheven.

Allende’s gebruikt rijke beschrijvingen om de wereld van de familie Trueba tot leven te brengen, en haar gebruik van magisch realisme geeft het boek een dromerige, bijna surrealistische sfeer.
Ze creëert ook levendige en complexe personages. Trueba, ondanks zijn fouten en harde houding, wordt niet neergezet als een eendimensionale schurk. Zijn frustraties, angsten en verlangen naar controle maken hem een tragisch figuur. Clara, aan de andere kant, straalt een kalme en mystieke energie uit die haar tot een ongrijpbare, maar fascinerende, heldin maakt. Ze kan het dromerige en mystieke omzetten in doorpakken en een zeer praktische kant en zodra het kan beweegt ze zich zo snel mogelijk weer naar het ongrijpbare dromen.

Ik vind het een betoverend en ingrijpend boek dat ik niet meer weg kon leggen. Het boek neemt je mee op een reis door vier intrigerende vrouwelijke generaties, waarbij liefde, verlies, magie en politiek met elkaar verweven zijn. Een heerlijk boek om bij weg te dromen en toch ook weer naar de realiteit getrokken te worden.

“Net als op het moment dat we op de wereld komen, zijn we bij het sterven bang voor het onbekende. Maar die angst zit van binnen en heeft niets met de werkelijkheid te maken. Sterven is als geboren worden; alleen maar een overgang.”

Het huis met de geesten van Isabel Allende, vertaald door Saskia Otter en uitgegeven door De Wereldbibliotheek in 1985.

Ben je nieuwsgierig geworden? Dit boek kan je onder andere bestellen via deze link.

‘De fietser van Tsjernobyl’ van Javier Sebastián is een boek dat zich afspeelt tegen de achtergrond van een van de meest verwoestende menselijke en ecologische rampen van de twintigste eeuw. Het geeft een inkijk in de vernietigende kracht die deze ramp met zich meebracht voor mensen en gezinnen die hun huizen hebben moeten verlaten. Dit boek, dat vertaald is uit het Spaans, zoekt een weg tussen fictie en documentatie in een bizarre reis op zoek naar ‘thuis’.

“Een huis moet je onderhouden zodat het niet instort. Als je erin woont blijft het wel overeind, ook al breng je geen reparaties aan. Maar o wee, als je weggaat. Zodra je weggaat, worden de materialen week en in een tijd van niks zakt het in elkaar.”

Het verhaal gaat over de zogenoemde ‘fietser’, die door het desolate landschap van Tsjernobyl zwerft als een voormalige bewoner van de ontruimde zone. We maken kennis met hem in een spookstad op een afgelegen plaats in het besmette gebied. Hij neemt ons mee door de stad heen, laat ons kennis maken met de plunderaars en de weinig achtergebleven inwoners.
De fietser lijkt een dubbel leven te leiden. Enerzijds lijkt het een geïsoleerde overblijver te zijn in een van de ontruimde steden, anderzijds lijkt het een wetenschapper die de gevolgen van de nucleaire ramp op het milieu onderzoekt en mensen kan helpen met een mogelijk vertragend medicijn.
Gedurende het boek leren we meer over hem en zijn onverbroken liefde voor zijn vrouw. De verlaten plaats blijft aan hem en aan zijn vrouw trekken en langzaam ontstaat er een community van overgeblevenen of terugkerende mensen. Allemaal op zoek naar een thuis op deze ontheemde plek. “Maar goed dat er wodka bestaan. En dat we niks weten.”

Het boek snijdt een ontzettend belangrijk onderwerp aan en geeft een realistisch beeld van wat er gebeurt is. Fictie en documentatie lopen door elkaar heen. Het is een mooi boek, maar ook zeer technisch op sommige stukken en bijna zakelijk. Dat maakt het moeilijk te volgen en ingewikkeld om te lezen.
Er lopen verschillende verhaallijnen door elkaar waarin niet veel duidelijk wordt. Dat maakt het moeilijk te volgen en lastig om een gevoel te krijgen bij het verhaal dat ik lees. Het is niet een heel dik boek, dus er is weinig ruimte voor compensatie van het technische deel en de missende informatie door de verhaallijnen die door elkaar lopen.
Halverwege het boek komt er meer duidelijkheid en begint het verhaal intrigerender te worden. Het verlangen van de hoofdpersoon komt langzaam boven drijven. Daarnaast is het boek informatief en vind ik het leerzaam om meer over Tsjernobyl te leren.

“Hij liep met grote passen, waarmee hij uitdrukte dat crises zijn terrein waren. Actie als een manier van leven.”

Sebastián’s beschrijvingen van de besmette landschappen zijn spookachtig, waardoor een sterke sfeer wordt gecreëerd die je onderdompelt in een wereld die zowel bekend als volkomen buitenaards lijkt. Toch kan dit soms overweldigend zijn, waardoor het moeilijk wordt om de diepere thema’s van het verhaal te doorgronden. Zeker in het midden van het boek lijkt het verhaal wat te stagneren en wordt het in de complexiteit een slepend verhaal.
De karakters rondom de hoofdpersoon worden helaas slechts oppervlakkig beschreven. De enorme impact van Tsjernobyl komt in deze levens naar voren en toch is dat in het boek niet echt voelbaar. Er ontstaat door de summiere beschrijving van deze personages geen emotie bij mij als lezer.

Het is wel een thematisch rijk boek over isolatie, verlies en de impact van de mens op de natuur en op elkaar. De omvang van een ramp als deze is niet te bevatten en wordt door het boek wel duidelijker. Een van de sterkste punten van het boek is hoe het de ethische dilemma's aansnijdt die gepaard gaan met het menselijke handelen, onder andere in wetenschappelijk onderzoek. “Vannacht droomde ik dat God boos op me werd en ik vroeg hem niet zo tegen me te doen, zo erg was het toch niet.” De fietser, hoewel hij gedreven wordt door een nobel doel, moet de gevolgen van zijn daden onder ogen zien, en je wordt als lezer uitgedaagd om na te denken over de prijs van menselijke vooruitgang.

‘De fietser van Tsjernobyl’ blijft een fascinerend boek dat belangrijke vragen stelt over verantwoordelijkheid van menselijk handelen, berouw en het verlangen naar een thuis in een gebroken wereld. Sebastián's boek is een waardevolle toevoeging aan de literatuur over Tsjernobyl als een herinnering aan de ramp.
Het is een boek dat uitdaagt. Voor degenen die geïnteresseerd zijn in de snijpunten van geschiedenis, wetenschap en ethiek, biedt dit boek een kijk op wat het betekent om te leven in de schaduw van een ramp.

De fietser van Tsjernobyl van Javier Sebastián Luengo, vertaald door Peter Gelauff en uitgegeven door De Wereldbibliotheek in 2015.

Ben je nieuwsgierig geworden? Dit boek kan je onder andere bestellen via deze link.

‘Herinnering aan mijn droeve hoeren’ van Gabriel García Márquez is een novelle uit 2004 waarin Márquez de zoektocht van liefde en en leven beschrijft. Dit dunne boekje is een fantastische toevoeging aan zijn oeuvre en stelt absoluut niet teleur tussen de vele andere mooie boeken die Márquez heeft geschreven. In dit korte verhaal weet hij het ontroerende verlangen van een oudere man bloot te leggen aan de hand van verhalen uit zijn verleden en een jonge liefde die hieruit opbloeit.

We volgen een man die zichzelf voor zijn 90ste verjaardag op een ongebruikelijke cadeau trakteert. Hij belt een bevriende bordeelhoudster op en vraagt om een jong meisje, een maagd. Gespannen kleedt hij zich mooi aan en vol verwachting gaat hij op pad. Hij ontmoet een slapend meisje, bestudeert haar rustig en gaat dan zelf ook slapen. Hij blikt terug op zijn vroegere ervaringen met de hoeren in de glansrijke dagen tot de nu vervallen dagen. De ouderdom weerspiegelt zich in het uiterlijk van de mensen en ook de rosse buurt verandert mee. Zo ontmoet hij het meisje nog een aantal keer zonder dat er enig fysiek contact ontstaat. Toch wordt zijn wekelijkse column iedere keer populairder. Hij kijkt steeds meer uit naar de ontmoetingen met het slapende meisje.
Zijn leven memorerend merkt hij dat hij zich nu anders voelt. Vele keren heeft hij het bordeel bezocht en daar kennis gemaakt met meerdere mooie en verleidelijke vrouwen, maar dit keer is het anders. Hij is voor het eerst in zijn leven echt verliefd en dit straalt af op alles wat hij doet. “Dit was eindelijk het echte leven, mijn hart was gered, en na een gelukkige doodsstrijd was het ertoe gedoemd om, vervuld van goede liefde, te sterven op een of andere dag na mijn honderdste.”
​
Ik vind het een lieflijk boek. De herinneringen van de oude man zijn die van een werkend leven, alleen in een groot huis; eenzaam en monotoon. Hij rakelt ze op met melancholieke nostalgie en wisselt dit af met soms onverwachte lichtheid en humor. “Dit is alles wat het leven me heeft gegeven en ik heb er niets aan gedaan om er meer uit te halen.” Het boek confronteert met sterfelijkheid, alleen zijn en een leven zonder liefde en hoop.

Echter, de liefde wekt hem en vervult het grote huis weer met leven. Het is hoopvol zelfs als de hoop al vervlogen lijkt. “Het bloed stroomde vloeiend als een lied door haar aderen, ging via vertakkingen naar de meest verborgen delen van haar lichaam en keerde gezuiverd door de liefde terug naar haar hart.” Een onverwachte schoonheid die het leven de man brengt op een moment dat hij het niet meer verwacht. Hij ontdekt zichzelf opnieuw en vernieuwt zichzelf en zijn huis en kijkt het leven weer meer hoop tegemoet. Met een zinvol leven gaat hij nu zeker 100 worden!

Márquez staat bekend om zijn rijke, poëtische taal en zijn vermogen om buitengewone verhalen te vertellen over gewone mensen. Tijd en herinneringen vervloeien met elkaar in deze novelle en zijn een reflectie op het verlopen van de tijd in een leven dat op zijn einde loopt. Het verval en de vluchtigheid van het leven is een rode draad door het boek heen. “Wat je ook doet, dit jaar of binnen honderd jaar, je zult voor eeuwig en altijd sterven.” Typerend voor Márquez is het afwisselen tussen zwaarheid en lichtheid in het schrijven, de humor en weemoedigheid die door elkaar heen lopen en dat komt hier kort en krachtig tot uiting.

‘Herinnering aan mijn droeve hoeren’ wordt als een controversieel werk van Márquez gezien, voornamelijk vanwege het delicate onderwerp en de provocerende titel. Toch is het een verhaal wat mij grijpt. Het is ontroerend verhaal waarin Márquez erin slaagt om de belevenissen van deze oude man te vervlechten in een gepassioneerde roman over de liefde, verlangen en eenzaamheid in een verhaal met een naderende dood.

Ik lees ontzettend graag de boeken van Márquez. Het magisch realisme, de fantastische bewoordingen, de zwaarheid vermengt met humor en de krachtige schets van het leven in een stad of dorp weet hij als geen ander te verwoorden. “De inspiratie waarschuwt niet van tevoren.” Met de weinige woorden waarmee Márquez een dusdanig krachtig verhaal als dit weet neer te zetten geeft hij blijk van zijn ontzettende schrijfkunst.

Dit boek is niet alleen een verhaal over het verval en de vluchtigheid van het leven, maar ook een hoopvolle viering van het leven en de onverwachte rijkdom die de liefde brengt. Márquez daagt je met dit boek uit om voorbij het controversiële onderwerp te kijken en je te verdiepen in de kracht van leven en liefde die hij zo meesterlijk heeft geschetst. Daarmee is het zeker een aanrader!

“Ik moest me inhouden om niets te laten merken van de schaamteloze emotie waardoor mijn tranen onder druk werden gezet. En weer bleef alles na al die jaren zoals het altijd was geweest.”

Herinnering aan mijn droeve hoeren van Gabriel García Màrques, vertaald door Mariolein Sabarte Belacortu en uitgegeven door Meulenhoff in 2004.

Ben je nieuwsgierig geworden? Dit boek kan je onder andere bestellen via deze link.

Je  merkt het misschien al… Ik ben fan geworden van Mensje van Keulen. De komende tijd kan je nog wel een aantal van haar boeken hier verwachten. Eerder heb ik geschreven over ’Neerslag van een huwelijk: Dagboek 1977-1979’ en daar heeft ze een vervolg van uitgebracht. In ‘Moeder en pen: Dagboek 1979-1983’ schrijft Mensje van Keulen over haar tijd als moeder en schrijfster.
En weer vind ik het een ontroerend portret van een vrouw in spagaat. De dagelijkse taken en beslommeringen, het moederschap, een ingewikkelde man, een eigen leven in Amsterdam en haar schrijverschap en creativiteit. Ik ben echt onder de indruk van de krachtige momenten van reflectie, de emotie die van het papier spat en de ontspannen nonchalance waarmee ze schrijft.

“Nacht. Allerlei fantasieën die me hopelijk helpen om weer te kunnen schrijven, houden me wakker.”

Ook in dit dagboek staat het zoeken van balans tussen creativiteit en het dagelijkse leven weer centraal. Alleen dan dit keer als pas gescheiden en nog kersverse moeder van haar zoon. “Verlatenheid. Belemmering. Het is de consequentie van het alleenstaande-ouder-zijn. Maar het komt goed uit om in dat plichtmatig-meer-teruggetrokken leven te schuilen, zodat je je minder tussen de mensen begeeft.” Daarmee wordt het niet gemakkelijker. Haar dagboeknotities zijn vaak doordrenkt met gevoelens van schuld, onvermogen en twijfel of ze het allemaal wel goed doet voor haar zoon met daarnaast de frustratie niet genoeg aan het schrijven toe te komen.
Toch ervaar ik meer rust in haar dagboek als moeder. De kogel is door de kerk en er is een definitieve scheiding. De emotionele last waar ze iedere dag mee geconfronteerd werd, neemt af en dat geeft ruimte aan nieuwe dingen, nieuwe liefdes en haar zoon. En het moederschap brengt ook momenten van vreugde en trots naast alle uitdagingen. Ze toont een diepe liefde voor haar zoon en het moederschap in haar dagboeken en een gedrevenheid om het beste eruit te halen.
Ze pakt het schrijven langzaam weer op, maar verzandt toch iedere keer weer in de frustratie van afleiding die ingaat tegen haar passie voor het schrijven. Het schrijven is voor van Keulen een vorm van overleving. “Schrijven is ellendig, niet schrijven is ellendiger.” Het schrijven helpt haar gedachten te ordenen en biedt een uitweg. Haar dagboek is een tip van een vriend om het schrijven vast te houden en ergens naartoe te kunnen met haar emotie. Ze beschrijft het creatieve proces met een mengeling van discipline en noodzaak. Het geeft mij als lezer een diepgaand inzicht in haar worsteling, maar ook in de processen die voor haar ruimte geven om te schrijven. Het is voor haar een manier om de chaos van het leven aan te kunnen.

Het boek geeft inzicht in de literaire wereld in het begin van de jaren 80 en het werk van een schrijfster die haar strepen al heeft verdiend ondanks dat zij dat zelf niet altijd zo voelt. De druk om te presteren en de onzekerheid over de ontvangst van haar werk lopen door de dagboeken heen. Ze reflecteert openlijk op haar onzekerheden als schrijver en de angsten die gepaard gaan met het publiceren van een nieuw werk. Deze introspectieve momenten zijn eerlijk en ongefilterd.
Ook het belang van liefde is een rode draad in de dagboeken. Een oneindige liefde voor haar zoon, het verdriet van haar scheiding, de vrije liefde, de vluchtige liefde en nieuwe liefde. “De hemel is helder, vol sterren, en de maan hangt erin als een schaaltje.” Nieuwe kansen en ruimte voor wat zij wil, een ontdekkingstocht die ze met veel ups en downs beschrijft, als een open hemel vol twinkelende sterren. Van alle kanten wordt de liefde en ontdekkingstocht in rauwheid en met een alledaags en diepgaand sentiment belicht, volledig passend bij de jaren 70 en 80 waar Van Keulen over schrijft.

Begin van de jaren 80 waren in Nederland niet de gemakkelijkste jaren om als alleenstaande moeder een nieuw leven op te bouwen. Deze jaren kenmerken zich door stagnatie, een knagend gevoel van malaise en “een gevoel van wind tegen en een storm in het vooruitzicht”, aldus Diana Ozon. De koude oorlog is in volle gang en de spanningen lopen hoog op, stijgende werkloosheid en  massale protesten voor vrede, anders kunnen zijn en nog veel meer.  “Met de wereld gaat het slecht. De natuur. De politiek. De harteloosheid. Beangstigend? Ja, behoorlijk.” In de documentaire van Andere tijden worden de jaren 80 heel mooi geschetst met alle politieke spanningen, maatschappelijke ontwikkelingen en trends van die tijd. 

Er zit ook, wellicht onbedoeld, een feministische ondertoon in het boek. Van Keulen laat zien hoe het leven van een hard werkende vrouw vol uitdagingen zit, vooral wanneer het gaat om het combineren van werk en gezin. Ze maakt duidelijk dat de verwachting van een toegewijde moeder en een succesvolle schrijfster vaak onrealistisch en zwaar zijn. Zeker in een literaire wereld die grotendeels door mannen wordt gedomineerd.

“Wanneer komt de zin terug muziek op te zetten, mee te zingen, te dansen. Buiten is het van dat mooie weer dat alleen voor evenwichtige, zorgeloze mensen geschikt is.”

De stijl van 'Moeder en pen' is karakteristiek voor Van Keulen: helder, beknopt en zonder opsmuk. Ze heeft een scherp oog voor detail en een vermogen om grote emoties met een paar woorden vast te leggen. Het lezen van het dagboek is aangenaam en soms intens. De dagboekfragmenten, zorgen natuurlijk ook voor een intiem kijkje in haar leven.
Het is bewonderenswaardig om haar verhaal te lezen en een intieme blik op haar leven te kunnen werpen. Iedereen zal in meer of mindere mate te maken hebben met de frustratie die Van Keulen in dit deel van haar dagboeken beschrijft. Het maakt het herkenbaar en door haar heerlijke schrijfstijl leest het boek fantastisch. Mij heeft het boek aangegrepen en ik heb het net als Neerslag van een huwelijk in een zucht uitgelezen.

Moeder en pen: Dagboeken 1979-1983 van Mensje van Keulen, uitgegeven door Atlas Contact in 2023.

Ben je nieuwsgierig geworden? Dit boek kan je onder andere bestellen via deze link.

Op naar Vietnam aan de hand van de schrijfster Duong Thu Huong. Haar oeuvre is in Vietnam verboden vanwege haar scherpe kritiek op de regering. Gelukkig is het wel in veel verschillende westerse landen met succes vertaald, waaronder ‘De schim van mijn liefde’. Het is een boek over een tragische liefdesverhouding tussen drie mensen waarin het oorlogstrauma van de Vietnamese oorlog een hoofdrol speelt. Huong weet een prachtig beeld te scheppen van de bergdorpen in Vietnam met de gewoonten en gebruiken die daarbij horen en de zoektocht naar persoonlijke vrijheid.

‘De schim van mijn liefde’ gaat over Mién die samen met haar tweede man Hoan en hun zoon Hanh en heerlijk leven heeft. Samen hebben ze een idyllisch bestaan opgebouwd, een eigen huis, plantages en rijkdom. Ze zijn gek op elkaar en dolgelukkig genieten ze van hun leven.
Dan keert na veertien jaar afwezigheid Mién haar eerste echtgenoot Bon terug in het dorp. Vele jaren geleden leek hij te zijn omgekomen in de oorlog. Na vele omzwervingen vindt Bon uiteindelijk zijn weg weer terug naar zijn eerste liefde Mién.
Vanuit de trouw aan oorlogsveteranen verwachten de bewoners van het dorp dat Mién eer bewijst aan de oorlogsveteraan Bon en met hem teruggaat naar zijn hutje om hun leven als man en vrouw weer op te pakken.
“Waarom eet je met zo weinig smaak? Als je echt iets proeft kan zelfs een eenvoudig boerenkoekje voedzamer en lekkerder zijn dan vogelnestjessoep die in een of ander paleis naar binnen wordt geschrokt. Het gaat om de kunst van het leven, maar daar weet je kennelijk niets van.” Bon moet de kunst van het leven weer ontdekken, maar zijn oorlogstrauma’s maken hem een schim van wie hij vroeger was. Mién laat alles achter en gaat plichtsgetrouw terug, maar de traumatische oorlogservaringen van Bon beheersen hun leven en haar verlangen naar Hoan, haar zoon en haar oude leven weegt zwaar.

Het is een tragische literaire roman waarin de plicht naar het land en de oorlogsveteraan een rode lijn door het boek is. “Iedereen die levend uit die oorlog terugkeerde heeft op de een of andere manier zijn tol moeten betalen en iets van zichzelf moeten achterlaten op het altaar der beschermgeesten.” De eer die de oorlogsveteranen toekomt is groot en van Mién wordt dus ook verwacht dat ze alles achterlaat. Haar mooie huis, haar grote liefde, haar kind, haar plantages, haar lekkere eten, haar mooie kleren, alles. In plaats daarvan gaat ze terug naar een hutje wat ze deelt met de afschuwelijke zus van Bon en haar kinderen. Een onverenigbaar paar waarbij Bon zijn oorlogsverleden met zich meedraagt en Mién haar liefde voor een ander en haar plicht.

Van medelijden met Mién omdat ze haar grote liefde en kind achter moet laten naar medelijden voor haar oude liefde Bon die zo wanhopig zijn best doet het voor Mién zo goed mogelijk te maken en een leven, gezin en huwelijk op te bouwen samen terwijl Mién die onbereikbaar is voor hem. Naar medelijden voor Hoan die zijn weg en plaats niet meer kan vinden en intens verdrietig is. Het is hartverscheurend om te lezen en mijn wangetjes blijven niet helemaal droog.

Dit boek verkent het mandaat over eigen leven en geluk versus plicht. In een land waar in de bergdorpen de gemeenschap en het grotere goed centraal staat, betekent dat het opgeven van eigen geluk voor de plicht. Het boek geeft inzicht in de geschreven en vooral ongeschreven regels hoe het gaat in de bergdorpen in Vietnam en hoe de zaken daar met familieraden worden besloten. En dat is een van de elementen die Huong kritisch tegen het licht houdt in dit boek. Het is niet zozeer een politiek statement wat ze maakt in dit boek, maar veel meer een moreel vraagstuk over een element dat de Vietnamezen diepgeworteld in de cultuur met zich meedragen.

“Ze sleep haar woorden als een krijger zijn zwaard, klaar om haar recht te verdedigen tegen de rest van de wereld, haar recht om te leven zoals ze het zelf wilde.”

In hoeverre speelt de liefde zich af in het hoofd, in de dromen van een werkelijkheid die misschien nooit zal bestaan? “Achter de geuren en de velden vol kolen en gele bloemen, achter de schitterende wolken en verre klanken bevond zich een vrouw waar hij voortdurend aan dacht, zijn eerste vrouw, die in zijn dorp op hem aan het wachten was.” Het is een vraag die bij mij opkomt tijdens het lezen van ‘De schim van mijn liefde’.
Bon houdt van Mién, Mién houdt van Hoan, Hoan houdt van Mién, de vrouw in het bergdorp houdt van Bon, wie houdt van de vrouw in het bergdorp? De onaantrekkelijke doofstomme vrouw die al haar liefde geeft?
Uiteindelijk komt Bon tot de realisatie dat de werkelijkheid die hij in zijn dromen helemaal heeft opgepoetst en een schitterende voorstelling heeft gemaakt, tegenvalt en dat het simpele leven dat hij heeft achtergelaten en waar hij niet naar terug kan ook zijn charmes heeft en misschien wel voor hem bestemd was. “Ik heb mijn kans gemist. Die trein komt nooit meer terug. Gras en dorre bladeren. Meer ligt er niet op het plein voor het station… Ik heb me vergist. De trein van het leven rijdt alleen maar enkele reizen en komt nooit een tweede keer op hetzelfde station aan.”

De structuur van het boek is complex en gedetailleerd, met meerdere perspectieven en tijdlijnen die zorgvuldig zijn ontworpen om een meeslepend verhaal te creëren. We maken kennis met de jonge jaren van alle personages en de momenten van ontmoeting en het vinden van liefde. We volgen Bon in zijn oorlogsjaren en Hoan als ondernemer. “Hij leefde in een wereld die hij wantrouwde. Ja, hij was net een slimme vis die door moeder en de algen dook, terwijl hij eigenlijk van de open zee droomde. Hij was een zakenman met het hart van een scholier en de aspiraties van een miskend dichter.” Elk personage brengt daarmee een ander aspect van de Vietnamese samenleving naar voren, van de strijd tegen koloniale overheersing tot de dagelijkse strijd om liefde en geluk te vinden in een snel veranderende wereld.

Toch zit er ook een bepaalde voorspelbaarheid in het boek. Na de achterkant te lezen dacht ik dat ze terug wou naar haar eerste liefde, dat bleek niet het geval. En als je daar eenmaal achter bent is het allemaal voorspelbaar. Dat maakte het boek voor mij soms wat lastiger om weer in te beginnen of om de leesflow te vinden. Ook de vele details die Huong vertelt over Vietnam maken het ook lastiger om het verhaal moeilijker te volgen. Maar als ik er dan eenmaal weer in zat dan werd ik ook weer helemaal in het verhaal gezogen.
Huong schrijft over haar land, neemt ons mee in de gewoonten en gebruiken in Vietnam en beschrijft de lekkerste plaatselijke gerechten. De beschrijvingen van het land, de ontberingen die de Vietnamezen hebben meegemaakt tijdens de oorlog en de prachtige bewoordingen die ze kiest maken het ondanks dat een emotionele rollercoaster en een heerlijk boek om te lezen.

De zoektocht naar liefde en de weg die het leven soms neemt, de plicht en het geluk maken dit een boek dat je aan het denken zet. Ook geeft het fantastische inzichten in het leven in Vietnam en de impact die de oorlog heeft gehad op het land. Uiteindelijk heeft het boek een gouden randje en toch ook weer niet helemaal. Alsof je de eerste tekenen van de lente ziet zonder ze echt te voelen. “Maar op een ochtend zou de lente weer van zich laten horen, wanneer de kleine witte scheuten uit de grijze plukken dood gras kwamen zetten, en het gefladder van jonge vogels in de bomen, een wolk die langzaam openbreekt en het blauw dat uitgroeit tot een enorme zee.”
Huong's vermogen om diep menselijke verhalen te weven binnen de grotere context van Vietnamese geschiedenis en politiek maakt dit boek een belangrijke bijdrage aan zowel de Vietnamese literatuur als aan de wereldliteratuur. Het boek leert, ontroert en daagt je uit en geeft een mooi perspectief op persoonlijke vrijheid in de Vietnamese samenleving.

De schim van mijn liefde van Duong Thu Huong, vertaald door Pieter van der Drift en uitgegeven door De Geus in 2007.

Ben je nieuwsgierig geworden? Dit boek kan je onder andere bestellen via deze link.

Niet zozeer de tekst op de achterkant maar de quote op de voorkant trekt mij naar dit boek. “Dit schitterende boek is doortrokken van een enorme intelligentie en een tederheid die alles kleurt, ook het geringste detail,” aldus Philip Roth. Ik ben net klaar met een fantastisch boek (‘De laatste broer’) en ik verwacht weer in de eeuwige onrustige zoektocht naar het volgende boek terecht te komen. Meestal duurt die zoektocht meerdere dagen. Ik pak met enige weerzin dit boek op en begin op de eerste pagina te lezen en ik stop niet meer. Nog nooit ben ik zo snel in het volgende boek begonnen en daar zo door gegrepen.

‘Rechter tussen twee vuren’ vertelt een intrigerend verhaal over een Praagse rechter in de jaren 70 in Tsjechoslowakije. De schrijver Ivan Klìma wordt als een van de grootste schrijvers van Tsjechië gezien en hij heeft ‘Rechter tussen twee vuren’ gepubliceerd in 2012. In 2024 is het boek bij de Wereldbibliotheek vertaald door Irma Pieper en daarmee een hele mooie recentelijke toevoeging aan het in het Nederlands vertaalde werk van Ivan Klìma.

We maken kennis met rechter Adam Kindl, een rechter die werkt binnen een juridisch systeem dat diep verstrengeld is met de ideologie van het communistische regime. Hij krijgt een cruciale zaak in zijn carrière toegewezen. Niet een grote zaak, maar een zaak die de ondermijning van de staatsmacht kan betekenen, hoe klein ook. De verwachtingen worden duidelijk gemaakt en het wordt Adam steeds duidelijker welke gevolgen het vonnis dat hij zal uitspreken heeft. Het is de eerste keer dat hij er zo bewust bij stil staat, in tegenstelling tot alle vonnissen die hij eerder uitgesproken heeft. “Ik had mandaat. Ik handelde uit naam van de maatschappij, die me de eer van haar vertrouwen had geschonken; mijn verantwoordelijkheidsbesef maakte me blind.”
Om tot een voor hem morele en ethische uitspraak te komen begint hij een innerlijke zoektocht. Een zoektocht naar zijn moraliteit, een zoektocht door het rechtssysteem en het politieke regime, een zoektocht naar plicht en rechtvaardigheid. “Toen geloofde ik er nog in: in gerechtigheid. Ik geloofde nog in een wereld waarvan de bewoners op te delen waren in schuldigen en onschuldigen, in beschuldigden en rechters.” We maken kennis met zijn verleden en zijn heden en volgen zijn worsteling in het voorbereiden en uitspreken van het vonnis.
Adam Kindl overleefd het concentratiekamp Theresienstadt en neemt ons mee in zijn leven in Tsjechoslowakije in de jaren 70 en de jaren die daarnaartoe leiden. “Als je eenmaal verstoten bent geweest heb je de neiging om steeds naar die ervaring terug te keren, wat voor redenen je er ook voor bedenkt.” Zijn vader, zijn moeder, de gezinsdynamiek en het politieke en economische klimaat worden allemaal grondig onderzocht in zijn binnenwereld. Hij ontmoet oude vrienden die het pad van rechtvaardigheid hebben gevolgd en die zich hebben aangesloten bij andere politieke voorkeuren of er zelfs verre van zijn gebleven.
Niet alleen in zijn carrière wordt zijn moraliteit op de proef gesteld. In zijn relaties ondervindt hij ook conflict en zijn huwelijk staat onder druk. Alleen zoekt hij zijn weg in een web van verwarring tussen plicht en rechtvaardigheid. Terugkijkend op zijn vroege jaren onderzoekt hij zijn patronen en hoe hij zich verhoudt tot het communistische politiek. En dat levert een intrigerend beeld van een leven in Tsjechoslowakije op vanaf de Tweede Wereldoorlog tot aan de jaren 70.

Tsjechoslowakije zucht in de jaren 70 onder het communistische regime. De politieke wisselingen zorgden ervoor dat beslissingen van de eerdere politieke leiders teruggedraaid werden of eerdere zaken weer werden hersteld. Na de hervormingsbeweging van Alexander Dubček werd met Gustav Husáks regime de strikte communistische controle hervat. Dit omvatte onder andere censuur, repressie van politieke oppositie en herstel van centrale planning in de economie. “In de behoefte aan zuivering en herstel lag zo al het gevaar van nieuwe schuld en nieuw onrecht verscholen.”
En dat is precies wat speelt in ‘Rechter tussen twee vuren’. Het sentiment van de zoektocht weet Klìma zo ontzettend krachtig te verwoorden. Er worden in no-time plaatjes geplakt op basis van politieke voorkeur en mensen worden in hokjes gestopt. Je kunt alleen bij die ene goede partij horen en iedereen die tegen de idealen van het ‘juiste’ hokje is, leeft in wantrouwen en angst. Een voortdurende angst iets fout te doen of zeggen en niet op kunnen treden tegen onrechtvaardigheid.

“Mijn beklagenswaardige land, waar degenen die hun overtuigingen wilden behouden als eeuwenlang uit wegvluchtten en degenen bleven wie het niet zwaar viel zich te conformeren, waar wetten vaak al vervielen voor ze toegepast konden worden, waar de prestaties van de vorige generatie meestal werd verhuisd en lof was voorbehouden aan het actuele, waar steeds weer een nieuw begin werd gemaakt in de naam van iets beters wat eindelijk blijvend zou zijn, terwijl er nooit iets daarvan langer had geduurd dan een deel van een mensenleven.”

Overspel speelt ook in dit boek een belangrijke rol. Net als bij Milan Kundera die van dezelfde schrijfgeneratie als Ivan Klìma is, komt overspel in veel van de boeken naar voren en zo ook in dit boek. Alle relaties staan onder druk en er is een wantrouwen wat door het hele boek heen spreekt en tot in huwelijken en relaties doordringt. Ook de ogenschijnlijke vrienden en collega’s zijn geen gegeven. “Met bitterheid moest ik toezien hoe degenen die samen met mij waren uitverkoren om visser te worden mijn net zo kapot maakten dat er amper drie visjes in bleven hangen.”

Klíma's schrijfstijl is zowel direct als introspectief, wat bijdraagt aan de diepte en authenticiteit van het verhaal. De ernst en morele urgentie van het verhaal worden onderstreept door zijn heldere en precieze taalgebruik zonder overbodige franjes. Klíma maakt effectief gebruik van innerlijke monologen en flashbacks om de innerlijke wereld van Adam te verkennen.

Tussen de hoofdstukken door staat steeds een intermezzo ‘Voor we van de rivier de Lethe drinken’. De rivier de Lethe is een van de vijf rivieren in de onderwereld waaruit de doden drinken om hun aardse leven te vergeten. Lethe is ook de godin van de vergetelheid. In Dantes Goddelijke Komedie is de rivier de Lethe de rivier waar de berouwvolle zielen uit drinken om hun zonden te vergeten.
Deze structuur weerspiegelt de fragmentarische aard van Adam's gedachten en herinneringen, en versterkt het gevoel van innerlijke verdeeldheid dat hem kenmerkt. In deze hoofdstukken blikt Adam terug op zijn verleden en in zijn verleden vindt hij de vergetelheid die hem in staat stellen om zijn zonden te vergeten en een nieuwe start te maken. De oorspronkelijke idealen waarmee hij startte zijn ondergesneeuwd in de druk. Hij ontdekt een nieuwe en onwaarschijnlijke vrijheid in zichzelf en  waarde in zijn leven. “Als we het met beide handen aanpakken, kunnen we laten zien hoe mooi en zonder gevaar en zonder zorgen voor de toekomst de wereld kan zijn.”

Adam is geen held in de traditionele zin; hij is een man met fouten en zwakheden, iemand die voortdurend worstelt met zijn eigen tekortkomingen en onzekerheden. Zijn morele dilemma's en innerlijke conflicten zijn diep menselijk en herkenbaar, wat hem een sympathieke en intrigerend maakt. Het is een fantastisch karakter wat Klìma heeft ontwikkeld evenals de overige karakters in het boek.

Rechter tussen twee vuren is een boek wat mij heeft gegrepen en waar ik enige tijd later ook nog regelmatig aan terugdenk. Het is een boek van alle tijden waarin diverse pluimage van politieke voorkeuren het tegen elkaar opnemen en de spanningen intensiveren. Het is een diepgaand en aangrijpend boek die je dwingt na te denken over de morele keuzes die je maakt in moeilijke omstandigheden. “Vertel me liever waarom je leeft.” Ivan Klíma heeft een indrukwekkend portret geschilderd van een man die gevangen zit tussen zijn geweten en de eisen van een corrupt systeem op zoek naar moraliteit.
Klíma’s meesterlijke vertelkunst, de psychologische diepgang van zijn personages en de morele complexiteit van het verhaal maken Rechter tussen twee vuren tot een onvergetelijk boek en daarmee een absolute aanrader.

“Pas hier besefte ik dat onvrijheid je niet alleen schaadt door de weg naar kennis voor je af te sluiten en je mogelijkheden tot expressie en beweging te beperken, maar ook door je blik uitsluitend naar binnen te keren; je wordt erdoor onderdrukt en zo beschadigd in de kern van je wezen.”

Rechter tussen twee vuren van Ivan Klìma, vertaald door Irma Pieper en uitgegeven door De Wereldbibliotheek in 2024.

Ben je nieuwsgierig geworden? Dit boek kan je onder andere bestellen via deze link.

De laatste broer is een ontroerend mooi boek wat ik in één adem uitgelezen heb. Dit boek van de Mauritiaanse schrijfster Nathacha Appanah is in 2007 gepubliceerd en gaat over een onwaarschijnlijke vriendschap in 1944 en 1945. Het geeft een hele andere kijk op de Tweede Wereldoorlog door een van de gebeurtenissen naar boven te halen die weinig van ons kennen.

We strijken neer op Mauritius. In 1944 en 1945 is het eiland nog een Britse kolonie. De strategische ligging van Mauritius maakte het een nuttige locatie voor de geallieerde marine- en luchtoperaties in de Tweede Wereldoorlog. Maar dat was niet het enige. De Britten stuurden in 1940 een groep van 1587 Joodse vluchtelingen naar Mauritius, vluchtelingen die in Europa op het nippertje aan de nazi’s zijn ontkomen.
Het waren heuse gevangenen waarbij de mannen gescheiden waren van de vrouwen en kinderen en waarbij een strak regime gold en die opgesloten werden in een oude gevangenis. Uiteindelijk overleden 130 vluchtelingen op het eiland. Het verhaal van de laatste broer gaat over één van hen.

Het is een ontroerend mooi boek over de onwaarschijnlijke vriendschap in 1944 en 1945 tussen een jongetje van Mauritius, Raj, en David. Raj verliest tijdens een storm zijn twee broers en komt als een gebroken jongen aan in de buurt van de gevangenis waar Davis opgesloten zit. David is een Joodse jongen die gevlucht is uit Praag en malaria heeft opgelopen in de gevangenis. David weet te ontsnappen en samen gaan ze op zoek. Raj naar zijn verleden en verlossing op de plaats waar zijn broers overleden zijn en David naar gevoel, een leven, een gevoel van leven.
We leren Raj en zijn gezin kennen op de plaats waar zijn vader werkt voor een suikerfabriek. Samen met zijn twee sterke broers en moeder vormt hij een hecht front. Hij is de uitverkorene en als slimme jongen mag hij naar school terwijl zijn broers iedere dag de nodige klussen uitvoeren. Op een dag gaan ze samen naar de rivier waar een storm uitbreekt en beide broers komen te overlijden. Vluchtend voor hun verdriet vertrekken de overgebleven drie gezinsleden naar een huisje in het bos waar zijn vader een baan krijgt in de gevangenis. Daar ontmoet Raj David en tijdens een storm ontsnapt David en neemt Raj hem mee naar zijn moeder.
Raj blikt vele jaren later als oude man terug op deze roekeloze ontsnapping en op de schaduw van de dood die hij meedraagt in zijn leven. Waarom ik? Waarom ik die overleefd?

Een romantisch en naïef beeld van de wereld sleept je als een kind vervuld van verdriet mee door Mauritius. De vriendschap van Raj en David staat daarin als een huis. De zieke en vluchtende David ademt moeizaam en opgetogen de lucht van vrijheid in. Raj, vervuld met schuld en verdriet, is op zoek naar zijn overleden broers om David aan voor te stellen en samen een geweldig mooi leven tegemoet te gaan, vol hoop en verlossing. Raj wil niets liever dan de dood uitgummen en beter opnieuw beginnen.

De vrienden werken samen als een onwaarschijnlijk duo en leren elkaar steeds beter kennen. “Iedereen staarde ons nieuwsgierig aan, alsof het idee om samen te werken en hun krachten te bundelen nooit bij hen opgekomen was.” De band tussen Raj en David is krachtig en ontroerend en biedt een lichtpuntje in een anders donkere wereld. Door hun vriendschap toont Appanah hoe menselijke verbindingen kunnen helpen om trauma’s te overwinnen en hoop te bieden in tijden van wanhoop.

De hoop van Raj wankelt echter steeds meer. David wordt zieker en de twijfel of hij zijn broers ooit zal bereiken wordt steeds sterker. Beide hebben ze een eigen doel en elkaar daarin gevonden. Zo ontstaat er een mooie en sterke vriendschap. “Geen moment heb ik beseft dat hij gewoon nooit had geleerd aan zichzelf te denken en dat hij door zoveel doden, door zo veel ellende was uitgewist, dat zijn lichaam, zijn hart en zijn hoofd niet meer bestonden.” Terugkijkend leert Raj de kant van David begrijpen en leert hij over het verschrikkelijke verleden van David. Hij leeft verder met niet alleen het schuldgevoel en verdriet over zijn broers, maar ook David.

Raj kijkt als oude man terug op zijn kindertijd op het kerkhof bij het graf van David. Voor eeuwig verbonden door de tijd die ze samen doorgebracht hebben, het verhaal wat ze delen in leven en dood. En bij de levende Raj blijft de vraag dan hangen; waarom ik? Waarom overleef ik? De spijt, de onmacht en de liefde spreekt door het hele verhaal.

De familiedynamiek mag niet ontbreken in dit boek. Het ruwe leven zet veel druk op het gezin. Raj’s jeugd is getekend door hard werken en angst. De heldhaftige daden van de moeder en de woede van de vader zijn een rode draad in het leven van Raj en ook David leert deze kennen. “Mijn moeder is het geluk van mijn leven geweest, dat het bestaan me heeft gegeven om me op de rails, op de goede weg te houden, een pijler van kracht, goedheid, doorzettingsvermogen en zelfverloochening, om me te doen begrijpen dat er andere dingen op de wereld zijn, en met haar aan mijn zijde in mijn kindertijd ben ik niet gek geworden en evenmin gemeen of wanhopig.” De kracht van een moeder die zich staande weet te houden en haar zoon weet te beschermen van alle ruwe randen is ongekend en wordt in dit boek ontroerend mooi verhaald.

De schrijfstijl past Appanah volledig aan de emotie van Raj aan, geholpen door de mooie vertaling van Truus Boot. Ze schrijft heerlijk en ontspannen met prachtige en intense beschrijvingen van een realiteit die zo ver weg lijkt. Met wonderlijke en beeldende bewoordingen wekt Appanah de natuur en het eiland tot leven in vermengt dit met de gevoelswereld van de jongens en de bewoners. Lyrisch en beeldend creëert ze een levendig beeld van het eiland vervuld met emotie.

'De laatste broer' geeft een ontzettend mooi en breed beeld van Mauritius en de historie en politiek van het eiland. Zo rond 1598 werd Mauritius gekoloniseerd door Nederland, voor die tijd was het onbewoond. In 1710 namen de Fransen de dienst over op Mauritius en stichten daar de hoofdstad Port Louis. In 1810 werd het eiland door de Britten veroverd en is het lange tijd in Britse handen geweest. Uiteindelijk werd het eiland onafhankelijk in 1968 en in 1992 werd het een parlementaire republiek.
De Britse geschiedenis is nog recent in Mauritius en leeft ook door in het leven van Raj in het boek. “Het geheugen is iets merkwaardigs, zodra ik een Engelse vlag zie wapperen, zelfs al is het op de buis, gaat in mijn hoofd zonder dat ik er iets aan kan doen, meteen het volkslied van start. Mijn hoofd spuwt die woorden weer uit, dat irriteert me behoorlijk, dan zou ik graag de cassette daar boven in mijn oude hoofd willen uitschakelen, maar het is niet anders, zestig jaar, een onafhankelijk land, een nieuwe vlag, een nieuw volkslied en eigenlijk ben ik gewoon een pavlovhond.”
Appanah verweeft historische feiten met fictieve elementen en brengt de geschiedenis op een meeslepende manier tot leven. Ze informeert en ontroerd met deze inkijk in een stukje geschiedenis wat maar weinig mensen kennen, maar met een ongelofelijke impact op dit kleine eiland en de bewoners.

Ik heb dit boek in één ruk uitgelezen met een glimlach, met nieuwsgierigheid en met een traan. Wat een heerlijk boek. Het boek herinnert ons aan de gruwelen van de oorlog, maar ook aan de kracht van menselijke verbinding en de mogelijkheid tot verlossing. Appanah brengt een grote en meeslepende verhalen en thema's samen in één verhaal, van oorlog en verdrukking tot verbinding, vriendschap en familie. Een absolute aanrader die je meeneemt naar Mauritius, een eiland met een ongekende en onbekende geschiedenis. Een boek dat je de waarde leert van leven, overleven, vriendschap, verbinding en liefde.

“Ik dacht dat ik op mijn hoge leeftijd met wat meer begrip op mijn leven zou terugkijken, want ik weet dat spijt nergens toe dient, dat je veel geluk moet hebben om je dromen te verwezenlijken, dat de beste manier van leven is om alles op elk moment zo goed te doen als je kunt, en dat er zoveel dingen zijn die buiten ons om gebeuren, zelfs al lopen we voortdurend als gekken te hollen en denken we dat we er van alles aan kunnen veranderen.”

De laatste broer van Nathacha Appanah-Mouriquand, vertaald door Truus Boot en uitgegeven door De Bezige Bij in 2008.

Ben je nieuwsgierig geworden? Dit boek kan je onder andere bestellen via deze link.

Het is een van de meest geliefde werken van Hermann Hesse. Het klassieke meesterwerk Narziss en Goldmund, gepubliceerd in 1930, vertelt het verhaal van een vriendschap en verkent diverse filosofische thema’s in een poëtische en lyrische stijl met fantastische en gedetailleerde beschrijvingen van liefde en landschap. Hoofdthema is het conflict tussen spiritualiteit en het wereldse, logos en eros, mannelijkheid en vrouwelijkheid, denken en voelen van ieder mens en dit verzoent zich in de dood. Als een verbonden polariteit die vrede gesloten heeft.

In een middeleeuws klooster in Duitsland ontmoeten we Narziss, een jonge religieuze en ambitieuze intellectueel. Al snel komt Goldmund aan met zijn vader, klaar om zijn opleiding in het klooster te beginnen. Goldmund bewondert de discipline, het intellect en de religieuze contemplatie van Narziss waar hijzelf meer een dromer is en de jongens beginnen naar elkaar toe te groeien. Een bro-mance avant la lettre. Een vriendschap gebouwd op de tegenstellingen.
Goldmund besluit na een aantal jaar de weidse wereld in te trekken en als landloper en zijn leven door te brengen in pure vrijheid. “Een doel bezitten, dat was iets voor anderen, niet voor hem.” Narziss blijft op zijn eigen manier diepgang zoeken binnen de kloostermuren om uiteindelijk zijn ambitie waar te maken binnen in het klooster.
In zijn vele jaren als landloper ontdekt en leert Goldmund het leven kennen. Op zoek naar schoonheid, genegenheid en spanning ontmoet hij mannen en vrouwen. Hij leidt een bewogen liefdesleven en lijkt even rust gevonden te hebben als beeldhouwer, maar het avontuur blijft lonken. “Maar een thuis of doel zou hij toch nooit vinden, nooit zou hij zich echt geborgen en veilig voelen, de wereld zou hem altijd blijven omringen met haar raadselachtige schoonheid en raadselachtige verontrusting, steeds weer zou hij moeten luisteren naar deze stilte midden waarin zijn hart, zo angstig en vergankelijk, zich horen liet.”
En dan komt Goldmund na al zijn omzwervingen terecht in hachelijke omstandigheden waar ook tot zijn grote verbazing zijn goede vriend Narziss weer opduikt. Golmund gaat mee terug naar het klooster waar Narziss zijn ambities waar heeft gemaakt en abt is geworden. De vraag is of een leven vol wetenschap en rede, een opgesloten leven, opweegt tegen het vrije leven van Goldmund? Als Goldmund aan de slag gaat als beeldhouwer in het klooster komt Narziss bij het zien van het resultaat tot de conclusie dat geen van twee beter is, maar dat de tegenstellingen uitsluitend in verbinding samenkomen en met elkaar kunnen bestaan in de onoverkomelijke dood.

“Alle vormen van bestaan leken te berusten op het twee-zijn, op tegenstellingen; je was ofwel vrouw of man, ofwel landloper of burgermannetje, ofwel verstandig of gevoelig - er bestond nergens een mogelijkheid om inademen en uitademen, man zijn en vrouw zijn, vrijheid en orde, drift en geest tegelijkertijd te beleven, je moest altijd voor een van de twee betalen met het verlies van de anders, en het was altijd even belangrijk en begerenswaardig als het ander!”

Ik heb ontzettend genoten van de lyrische en rijke beschrijvingen van Hesse. Het middeleeuwse landschap wordt beeldend en poëtisch gevisualiseerd doordrenkt met een diepe liefde voor detail en landschap. De beschrijving van wolken, bergen, ruimte, landschappen, steden, mensen, leven, liefde en dood is magisch. Ook de belevenissen van Goldmund zijn lyrisch en diepgaand en de dialogen tussen Narziss en Goldmund zijn vol wijsheid en inzichten die de je uitnodigen om dieper na te denken over de eigen levenskeuzes. “Je kunt onmogelijk het denken als zodanig verwerpen maar de toepassing toejuichen.“ In een wereld waar rede overheerst, zeker geen verkeerde uitdaging die Hesse ons daarmee geeft.

De personages in het boek zijn indrukwekkend. Narziss, die onbeweeglijk en zeer overtuigd lijkt in zijn geestelijke ambities en van zijn gelijk dat rede de weg tot verlichting is, ondergaat subtiele veranderingen door zijn relatie met Goldmund. Hij wordt gedwongen zijn eigen geloof en motivaties te heroverwegen, en komt tot een dieper begrip van zijn eigen pad in het leven. Goldmund, aan de andere kant, vertegenwoordigt de rusteloze ziel op zoek naar schoonheid en begrip door kunst en liefde. Zijn reizen en avonturen brengen een diepere waardering voor de vergankelijkheid van het leven en de waarde van persoonlijke vrijheid. “Mooi was het leven, mooi en vluchtig was het geluk, mooi en vlug verwelkt de jeugd.”

Naast de diepgaande filosofische verkenning tussen de tegenstellingen van de mens, is het ook een ode aan vriendschap. Een vriendschap waarin je elkaar vindt zoals je bent, in alle verschillen, maar waarin ook loslaten en weer samenkomen past in de dynamiek. Ieder in eigen kracht en talent. 

Het is een ontroerend en fantastisch boek. Hesse heeft het unieke vermogen om filosofische ideeën toegankelijk en emotie voelbaar te maken. De worsteling met sterfelijkheid van Goldmund en de uitdaging van Narziss met het zoeken naar ruimte in zijn denkbeelden en die van het klooster zijn aangrijpend en inspirerend. Het is een boek met personages die elkaar aanvullen in de zoektocht naar betekenis die iedereen kent. Alleen Hesse weet het met een stijl en klasse op te schrijven die weergaloos is. Het boek is een ode aan de complexiteit van het menselijk leven en een uitnodiging om onze eigen weg in het leven kritisch te bekijken.

“Wat ging dat allemaal vlug, wat lag het geluk overal voor het grijpen, mooi en opwindend, en wat was het toch vlug voorbij.” Dat idee heb ik ook bij het lezen van dit boek gehad. Het kon niet lang genoeg duren en was veel te snel voorbij. Intens, inspirerend, magisch en een uitzonderlijk geluk om dit boek te ontdekken, zoals gelukkig vele voor mij. Het is niet voor niets een meesterwerk.

“Jij ontfermt je juist over wat het minst duurzaam is, het meest sterfelijk, en jij verkondigt de zin van de wereld juist in wat voorbij gaat. Jij wendt je er niet van af, jij geeft je eraan over, en doordat je dat doet verandert het in het meest verhevene, wordt het een gelijkenis voor wat eeuwig is.”

Narziss en Goldmund van Hermann Hesse, vertaald door Pé Hawinkels en uitgegeven door De Arbeiderspers in 1970.

Ben je nieuwsgierig geworden? Dit boek kan je onder andere bestellen via deze link.