Het is een van de meest geliefde werken van Hermann Hesse. Het klassieke meesterwerk Narziss en Goldmund, gepubliceerd in 1930, vertelt het verhaal van een vriendschap en verkent diverse filosofische thema’s in een poëtische en lyrische stijl met fantastische en gedetailleerde beschrijvingen van liefde en landschap. Hoofdthema is het conflict tussen spiritualiteit en het wereldse, logos en eros, mannelijkheid en vrouwelijkheid, denken en voelen van ieder mens en dit verzoent zich in de dood. Als een verbonden polariteit die vrede gesloten heeft.

In een middeleeuws klooster in Duitsland ontmoeten we Narziss, een jonge religieuze en ambitieuze intellectueel. Al snel komt Goldmund aan met zijn vader, klaar om zijn opleiding in het klooster te beginnen. Goldmund bewondert de discipline, het intellect en de religieuze contemplatie van Narziss waar hijzelf meer een dromer is en de jongens beginnen naar elkaar toe te groeien. Een bro-mance avant la lettre. Een vriendschap gebouwd op de tegenstellingen.
Goldmund besluit na een aantal jaar de weidse wereld in te trekken en als landloper en zijn leven door te brengen in pure vrijheid. “Een doel bezitten, dat was iets voor anderen, niet voor hem.” Narziss blijft op zijn eigen manier diepgang zoeken binnen de kloostermuren om uiteindelijk zijn ambitie waar te maken binnen in het klooster.
In zijn vele jaren als landloper ontdekt en leert Goldmund het leven kennen. Op zoek naar schoonheid, genegenheid en spanning ontmoet hij mannen en vrouwen. Hij leidt een bewogen liefdesleven en lijkt even rust gevonden te hebben als beeldhouwer, maar het avontuur blijft lonken. “Maar een thuis of doel zou hij toch nooit vinden, nooit zou hij zich echt geborgen en veilig voelen, de wereld zou hem altijd blijven omringen met haar raadselachtige schoonheid en raadselachtige verontrusting, steeds weer zou hij moeten luisteren naar deze stilte midden waarin zijn hart, zo angstig en vergankelijk, zich horen liet.”
En dan komt Goldmund na al zijn omzwervingen terecht in hachelijke omstandigheden waar ook tot zijn grote verbazing zijn goede vriend Narziss weer opduikt. Golmund gaat mee terug naar het klooster waar Narziss zijn ambities waar heeft gemaakt en abt is geworden. De vraag is of een leven vol wetenschap en rede, een opgesloten leven, opweegt tegen het vrije leven van Goldmund? Als Goldmund aan de slag gaat als beeldhouwer in het klooster komt Narziss bij het zien van het resultaat tot de conclusie dat geen van twee beter is, maar dat de tegenstellingen uitsluitend in verbinding samenkomen en met elkaar kunnen bestaan in de onoverkomelijke dood.

“Alle vormen van bestaan leken te berusten op het twee-zijn, op tegenstellingen; je was ofwel vrouw of man, ofwel landloper of burgermannetje, ofwel verstandig of gevoelig - er bestond nergens een mogelijkheid om inademen en uitademen, man zijn en vrouw zijn, vrijheid en orde, drift en geest tegelijkertijd te beleven, je moest altijd voor een van de twee betalen met het verlies van de anders, en het was altijd even belangrijk en begerenswaardig als het ander!”

Ik heb ontzettend genoten van de lyrische en rijke beschrijvingen van Hesse. Het middeleeuwse landschap wordt beeldend en poëtisch gevisualiseerd doordrenkt met een diepe liefde voor detail en landschap. De beschrijving van wolken, bergen, ruimte, landschappen, steden, mensen, leven, liefde en dood is magisch. Ook de belevenissen van Goldmund zijn lyrisch en diepgaand en de dialogen tussen Narziss en Goldmund zijn vol wijsheid en inzichten die de je uitnodigen om dieper na te denken over de eigen levenskeuzes. “Je kunt onmogelijk het denken als zodanig verwerpen maar de toepassing toejuichen.“ In een wereld waar rede overheerst, zeker geen verkeerde uitdaging die Hesse ons daarmee geeft.

De personages in het boek zijn indrukwekkend. Narziss, die onbeweeglijk en zeer overtuigd lijkt in zijn geestelijke ambities en van zijn gelijk dat rede de weg tot verlichting is, ondergaat subtiele veranderingen door zijn relatie met Goldmund. Hij wordt gedwongen zijn eigen geloof en motivaties te heroverwegen, en komt tot een dieper begrip van zijn eigen pad in het leven. Goldmund, aan de andere kant, vertegenwoordigt de rusteloze ziel op zoek naar schoonheid en begrip door kunst en liefde. Zijn reizen en avonturen brengen een diepere waardering voor de vergankelijkheid van het leven en de waarde van persoonlijke vrijheid. “Mooi was het leven, mooi en vluchtig was het geluk, mooi en vlug verwelkt de jeugd.”

Naast de diepgaande filosofische verkenning tussen de tegenstellingen van de mens, is het ook een ode aan vriendschap. Een vriendschap waarin je elkaar vindt zoals je bent, in alle verschillen, maar waarin ook loslaten en weer samenkomen past in de dynamiek. Ieder in eigen kracht en talent. 

Het is een ontroerend en fantastisch boek. Hesse heeft het unieke vermogen om filosofische ideeën toegankelijk en emotie voelbaar te maken. De worsteling met sterfelijkheid van Goldmund en de uitdaging van Narziss met het zoeken naar ruimte in zijn denkbeelden en die van het klooster zijn aangrijpend en inspirerend. Het is een boek met personages die elkaar aanvullen in de zoektocht naar betekenis die iedereen kent. Alleen Hesse weet het met een stijl en klasse op te schrijven die weergaloos is. Het boek is een ode aan de complexiteit van het menselijk leven en een uitnodiging om onze eigen weg in het leven kritisch te bekijken.

“Wat ging dat allemaal vlug, wat lag het geluk overal voor het grijpen, mooi en opwindend, en wat was het toch vlug voorbij.” Dat idee heb ik ook bij het lezen van dit boek gehad. Het kon niet lang genoeg duren en was veel te snel voorbij. Intens, inspirerend, magisch en een uitzonderlijk geluk om dit boek te ontdekken, zoals gelukkig vele voor mij. Het is niet voor niets een meesterwerk.

“Jij ontfermt je juist over wat het minst duurzaam is, het meest sterfelijk, en jij verkondigt de zin van de wereld juist in wat voorbij gaat. Jij wendt je er niet van af, jij geeft je eraan over, en doordat je dat doet verandert het in het meest verhevene, wordt het een gelijkenis voor wat eeuwig is.”

Narziss en Goldmund van Hermann Hesse, vertaald door Pé Hawinkels en uitgegeven door De Arbeiderspers in 1970.

Ben je nieuwsgierig geworden? Dit boek kan je onder andere bestellen via deze link.

Het is het derde boek dat Kazuo Ishiguro heeft geschreven en het tweede boek van hem waar ik over schrijf op De Letterfretter. Ishiguro is geboren in Japan, maar ‘De rest van de dag’ speelt zich af in Engeland waar Ishiguro vanaf zijn vijfde woonde. Het boek is uitgebracht in 1989 en verkent de wereld door de ogen van Stevens, een Engelse butler. Ishiguro heeft met dit boek de Booker Prize gewonnen en terecht. Het is een intiem en ingetogen portret van de gedachtengang en oneindige dienstbaarheid van de Engelse butler.

Engeland, 1956, het huis waar de butler Stevens werkt is zojuist opgekocht door een Amerikaan. Het is wennen met de nieuwe eigenaar. Het meeste personeel is weg, de grote en aanzienlijke feesten en partijen zijn verleden tijd en het is hard werken om alles in het huis op orde te houden met het personeel wat over is gebleven. Dan doet de Amerikaan het bizarre voorstel aan Stevens om een paar dagen vakantie te nemen.
Hij besluit gebruik te maken van het vakantieaanbod en tijdens zijn eerste vakantie een roadtrip te maken om Miss Kenton, een voormalig huishoudster in het huis, op te zoeken. Hij had een brief van haar gekregen en als hij zo tussen de regels doorleest zou zij misschien wel weer in dienst willen bij Darlington Hall. Werk en plezier gecombineerd.
Tijdens zijn korte vakantie volgen we zijn reisverslag. Hij memoreert en reflecteert op zijn tijd als butler, voornamelijk zijn diensttijd bij Lord Darlington.
Tijdens zijn roadtrip ontdekt hij de vrijheid en al vragend ontstaat er een beschouwing op waardigheid, dienstbaarheid, trouw, liefde en identiteit. Als oneindig toegewijde butler stelt hij zichzelf bijvoorbeeld de vraag of zijn werk waarde heeft gehad. “Wij koesterden allemaal de wens om onze eigen bescheiden bijdrage te leveren aan de totstandkoming van een betere wereld en we beseften dat dat in beroepsmatig opzicht het beste gebeuren kon door de grote heren van onze tijd te dienen in wier handen het lot van de beschaafde wereld lag.” Het werk en de impact van Lord Darlington in het tussenoorlogse Europa maken deze vraag een stuk moeilijker om te beantwoorden.
En niet alleen dat is een moeilijke vraag waar Stevens over mijmert tijdens zijn reis. Een tweede hartverscheurende vraag die hij zichzelf stelt is of een echt waardige butler nog verantwoordelijkheid heeft over zijn eigen leven? “Zijn lordschap was een moedig man. Hij koos een bepaalde richting in het leven, en die bleek verkeerd te zijn, maar goed, hij kan tenminste zeggen dat hij haar zelf had gekozen. Wat mezelf betreft kan ik zelfs dat niet eens zeggen. Ik vertrouwde namelijk op hem. Ik vertrouwde op de wijsheid van zijn lordschap. Al die jaren dat ik hem gediend heb, vertrouwde ik erop dat hij bezig was met iets dat de moeite waard was. Ik kan niet eens zeggen dat ik zelf voor mijn fouten verantwoordelijk ben.”

Stevens’ onvoorwaardelijke loyaliteit aan Lord Darlington, die hij als een grote man ziet, wordt langzaam ontrafeld. De vragen die plichtsgetrouwe Stevens zichzelf stelt worden steeds serieuzer en ethischer. De dubieuze politieke activiteiten van Lord Darlington en Stevens' blinde toewijding en vertrouwen in zijn Lord leiden tot een kritische blik op de grenzen van plicht en de prijs van de trouw.
Met de komst van de Amerikaanse eigenaar van Darlington Hall verandert er voor Stevens veel, meer dan alleen zijn activiteiten en het aantal mensen dat hij aanstuurt. Voor het eerst wordt van hem gevraagd zijn werk los te laten. Hij krijgt daarmee tijd zijn eigen identiteit te onderzoeken die na al die jaren zo vergroeid is met zijn beroep als butler. Geen mens, maar butler.
Een aandoenlijk element in de verdere ontdekkingstocht van Stevens is zijn oefening met de vaardigheid van het schertsen. Op geheel passende wijze oefent Stevens hiermee als zijnde het een cursus met een eindtentamen. Hij besluit dit serieus aan te pakken omdat hij het ook als reden ziet waardoor mensen gemakkelijk hartelijk contact en verbinding maken.

We maken kennis met een thema wat in veel van Ishiguro’s boeken terugkomt, namelijk het wegkijken; iemand die alle beslissingen uit de weg gaat en op een bepaalde manier zijn eigen menselijkheid omzeilt. “Fundamenteler is dat een butler die altijd maar zijn eigen ‘uitgesproken mening’ over de zaken van zijn werkgever onder woorden probeert te brengen, over het algemeen die ene eigenschap zal missen die onontbeerlijk is voor alle goede bedienden, namelijk: trouw.”
Wat hier ook terugkomt in dit boek is de impact van oorlog op hoe we mensen om ons heen zien. De polarisering, het horen bij de goede kant, die plots slechte kant wordt en andersom is ook een thema dat we teruglezen in ‘Een kunstenaar van het vlietende leven’. Het aanzien van mensen voor de oorlog en de schande die ze na de oorlog treft komt ook in dit boek van Ishiguro terug. Het verontschuldigende in zijn personages is ontroerend en maakt deze boeken tot op heden essentiële literatuur om te lezen. Het is een thema dat helaas niet vergaat.

En waarom dan ‘De rest van de dag’? Eenmaal aangekomen op bestemming ontmoet Stevens een andere butler die geroken heeft aan de vrijheid en nu met pensioen is. Stevens vader heeft tot zijn dood gewerkt en als zoon treedt hij in zijn vaders voetsporen. De conclusie van de butler die Stevens ontmoet is dat pensioen de beste tijd van je leven is en de avond de beste tijd van de dag.
Stevens kijkt vooruit naar zijn eigen leven. Wat rest er nog?

“Misschien steekt er dus een waarheid in wat hij me aanraadde, namelijk dat ik me niet zoveel met het verleden bezig moet houden, dat ik moet proberen me positiever op te stellen en het beste maken van wat me nog van mijn dag rest.”

De schrijfstijl van Ishiguro is ingetogen, doordacht en precies, passend bij de stem van Stevens. Ishiguro weet de emoties en diepe intieme gedachten van zijn personages heel subtiel te onthullen door voornamelijk dat wat niet gezegd wordt. De wisselingen tussen heden en verleden lopen soepel door het boek heen en versterken het melancholische en introspectieve in het boek.
Stevens spreekt weinig uit en stapt snel over zijn eigen emoties heen, pakt geen enkele ruimte, alles om maar dienstbaar te kunnen zijn. Hij zet zijn eigen gedachtes op de achtergrond en vertrekt liever in stilte om vervolgens te bedenken wat hij had kunnen of moeten doen dan op het juiste moment te reageren. Ik vind het een van de meest verwarrende elementen in het boek. Aan de ene kant irriteert het mij om het zo te lezen en tegelijkertijd ontroert het mij ook. Ik zou hem zo graag meer vrijheid gunnen.

Stevens is een meesterlijk gecreëerd personage wiens innerlijke wereld langzaam en pijnlijk bloot komt te liggen door het verhaal heen. Zijn voorzichtige en geleidelijke realisatie van de gevolgen van zijn levenskeuzes is aangrijpend. Als advies geeft Stevens aan Miss Kenton: “U moet het geluk waar u recht op heeft echt niet meer door allerlei dwaze gedachten laten bederven.”
Hij kan het advies net zo goed zelf ter harte nemen en misschien wij allemaal wel.

De butler is een essentieel symbool van de Britse cultuur. Toen ik dit boek pakte van Ishiguro had ik ontzettend veel zin om in de karakteristieke literatuur van Japan weg te zinken. Het was even wennen om de Britse butler met zijn formele taalgebruik daar tegen te komen.
Toch is het ook geen verassing. Ishiguro heeft zijn roots liggen in Japan, maar heeft daar maar een paar jaar gewoond. In thematiek en reflectie blijft het Japanse element terugkomen, in het verhaal staat echter een van de meest essentiële symbolen van de Britse cultuur centraal. Het is een samenkomen van twee werelden. Het is een boek van Ishiguro dat hem zit als gegoten en wat niemand anders op deze manier had kunnen schrijven.

‘De rest van de dag’ is een ingetogen en diepzinnige verkenning van dienstbaarheid, waardigheid en grootsheid door de ogen van Stevens. Het onderzoekt thema's als waardigheid, loyaliteit, identiteit en onuitgesproken liefde. Maar ook de keerzijde van de dienstbaarheid, loyaliteit en het gecontroleerde wordt niet geschuwd door Ishiguro. In de vorm van universele vragen over deze onderwerpen ontvouwt Stevens zich tot een mensgeworden beschouwing op de ware aard van grootheid en de complexiteit van menselijke relaties.

De rest van de dag van Kazuo Ishiguro, vertaald door Bartho Kriek en uitgegeven door Atlas in 1989.

Ben je nieuwsgierig geworden? Dit boek kan je onder andere bestellen via deze link.

Mensje van Keulen geeft ons een intiem en diepgaand kijkje in haar persoonlijke leven met haar dagboeken. ‘Neerslag van een huwelijk: Dagboeken 1977-1979’ onderzoekt liefde, een huwelijk vol ontrouw in de jaren 70, een enkelzijdige kinderwens en de balans met het schrijverschap op een openhartige en soms ook schokkende wijze. Het boek is een verzameling van dagboekfragmenten die je als lezer meenemen in het kunstcircuit van Amsterdam van de jaren 70, haar schrijverschap en de alledaagse uitdagingen die van Keulen tegenkomt.

Haar dagboeken zijn verwoede persoonlijke notities vermengd met reflectieve momenten in een wirwar aan emoties. Het boek geeft een krachtig portret van haar leven waarin ze balanceert tussen haar carrière, haar persoonlijke relaties en haar eigen innerlijke wereld. Een van de zaken waar van Keulen steeds weer tegenaan loopt is het vinden van een balans tussen de creativiteit en de dagelijkse verplichtingen.
Ze beschrijft haar worstelingen met het schrijven, waarbij ze de inspiratie soms moeilijk weet te vinden tussen alle andere taken en perikelen in en buiten huis. “Wat krijg ik een zin om te werken, hard te werken, zonder wat voor gedoe dan ook om me heen. Waarom is de muze niet gewillig en de fles des te meer.” Balans, of een gebrek daaraan, is herkenbaar en haar fragmenten geven een mooi beeld van het leven als schrijfster.
Naast het leven als schrijfster is ook het huwelijk zelf een onderwerp, zoals de titel al doet vermoeden. Ze onderzoekt de kleine en grote momenten die samen de 'neerslag' van haar huwelijk vormen. De vrije ideeën ten tijde van de jaren 70 doen het jarenlange huwelijk niet goed. “Het bestaan is door dat zogenaamd vrije bestaan meer een vrije val.” Na een intense en langdurige verbinding met haar man lijkt een afscheid onvermijdelijk. Ze neemt ons mee in haar relatie, inclusief de hardnekkige en intense conflicten, de momenten van intimiteit en de voortdurende onderhandelingen die deel uitmaken van deze langdurige verbinding.

Ze schrijft direct en ongefilterd. De dagboeken geven een rauwe en ongepolijste blik op haar gedachten en gevoelens. Deze stijl maakt het boek bijzonder authentiek en toegankelijk, alsof je als lezer rechtstreeks in haar hoofd mag kijken. Van Keulen schuwt niet om haar kwetsbaarheden te tonen, wat resulteert in een eerlijk en vaak ontroerend portret van een vrouw die vecht voor haar huwelijk, haar kunst en haar eigen gezondheid en verlangens. Deze eerlijkheid is verfrissend en geeft je het gevoel er zelf middenin te zitten.

Een van de meest intrigerende aspecten van de dagboeken is de manier waarop ze reflecteert op haar eigen werk en haar plaats binnen de literaire wereld. Ze beschrijft de ups en downs van het schrijverschap en is heel open over haar eigen twijfels over haar capaciteiten als schrijver. “Ik moet zien te werken, ik wil zo graag kunnen werken. Denk vaker dat ik er niets van kan.”

De dagboeken zijn mooi, ergerlijk, verdrietig en hoopvol om te lezen. Het verdriet en de frustratie die ze ervaart in haar huwelijk, evenals de momenten van vreugde en verbondenheid, legt ze met een scherpe pen vast. Het is een tergend langzaam en lang loslaten. Tijdens het lezen wil ik schreeuwen: 'Ga weg bij die rotzak!' Ondertussen word ik zelf bijna weer verleid terug te rennen. Het hele boek dein ik mee op de golven van de relatie. “Ik zei dat ik hem nooit weer wou zien. Ik zei dat ik tot aan mijn graf van hem zou houden.” Het is een emotionele achtbaan die ook lang blijft hangen nadat ik de laatste pagina heb omgeslagen.

Ze schrijft het rauw en echt op in een heerlijk leesbare stijl. De fragmentarische aard van het dagboek leiden soms wel tot een moeilijker te volgen verhaal. Ik ben niet thuis in het artistiek Amsterdam van de jaren 70 en de vele namen en afkortingen van de namen zijn daarmee wat verwarrend.

Toch is het een prachtig boek vol signalen van een pijnlijk en evident afscheid. Als klittenband dat heel langzaam van elkaar af wordt getrokken. Ieder stukje loslaten doet immens veel pijn. Langzaam ontstaat er steeds meer irritatie, een ‘klaar zijn met’, distantiëren en er gewoon niets meer om geven. Onverschilligheid die in langzame traptreden wordt opgebouwd als oneindige stappen voor en achteruit van een pijnlijk loslaten van diegene waar je ontiegelijk veel van houdt. Ze zeggen dat de pleister er in één keer aftrekken het beste is, maar wat als dat gewoon niet gaat?

Haar openheid maakt haar soms afschuwelijk en meestal intens mooi menselijk. Het is een waardevol en indrukwekkend boek dat een diepgaand inzicht biedt in het persoonlijke en professionele leven van Mensje van Keulen. “Kan verdriet toenemen? Is de gemoedstoestand op een gegeven moment aan zijn grenzen? Of is het een herhaling van een wond die telkens weer openrijt?” Het boek toont haar ongeëvenaarde vermogen om menselijke emoties en relaties te verkennen, nu niet door fictieve personages, maar door haar eigen ervaringen en reflecties.
Neerslag van een huwelijk is niet alleen een belangrijke toevoeging aan het oeuvre van van Keulen, maar ook een waardevol document van het creatieve en persoonlijke leven in de late jaren zeventig. Zelf heeft ze bij de VPRO nog een toelichting gegeven op het boek in een interview bij VPRO boeken met Carolina Lo Galbo.

Van Keulen weet met haar dagboeken mensen te raken. Haar openheid en eerlijkheid over de mooie en minder mooie kanten van het schrijverschap en haar relatie geven een blik in uitdagingen die voor vele herkenbaar zijn. Waarschijnlijk niet in dezelfde context, maar ze bespreekt hele menselijke thema’s met een dosis wanhoop, maar ook ook ontstaan er langzaam vleugjes hoop. “Maar de momenten van een ongelooflijke nieuwsgierigheid en mijmeren over een toekomst die beter, sterker zal zijn dan de tijd die achter me ligt, nemen toe.” Door de emoties, gevoeligheid en eerlijkheid wordt je meegesleurd in het verhaal en laat het je tot lang na de laatste bladzijde niet meer los. Een absolute aanrader!

Neerslag van een huwelijk: Dagboeken 1977-1979 van Mensje van Keulen, uitgegeven door Atlas Contact in 2018.

Ben je nieuwsgierig geworden? Dit boek kan je onder andere bestellen via deze link.

Duivels , ook wel boze geesten of demonen genoemd is een provocerend boek van Russische schrijver Fjodor Dostojevski. Aan complexiteit geen tekort in het boek Duivels van Dostojevski. Ruim 700 pagina’s met een wirwar aan personages die in een kort tijdsbestek van slechts drie weken een heleboel gebeurtenissen in gang weten te zetten in het burgerlijk-feodale Rusland. Dostojevski schreef Duivels in 1871, geïnspireerd door de moord van een verrader uit eigen gelederen in de revolutionaire beweging in Rusland. Ondanks dat het boek 50 jaar voor de revolutie geschreven is, voel je door het gehele boek al de kiemen van een opstand en zindert het boek van de eerste tekenen en verwachtingen van een nieuw Rusland, een bevrijding en nieuwe start.

Het verhaal speelt zich af in een provinciestad vlak bij Sint-Petersburg. Het begint met de idyllische, maar bijzondere relatie tussen Varvara Stavrogina en Stepan Verchovenski. Hij als voormalig lector aan de universiteit van Petersburg woont nu in een vleugel van haar landgoed, zij onderhoudt hem en het is duidelijk dat ze van elkaar houden.
Na een zachte en lieftallige introductie neemt de verteller ons mee de stad in, langs de sociëteit, naar de buitenwijken. Daar ontmoeten we in het huis van Fillipov een breed scala aan vreemde snuiters. De vertroebelde ideologieën van deze ontnuchterende figuren wordt langzaam onthuld. Met iedere letter die je leest dring je dieper door in de rottende kern van het verhaal, en wordt je met je neus op de smerige werkelijkheid gedrukt.
In intensieve gesprekken ontstaat het beeld van gekwelde en getroebleerde geesten van Kirillov en Sjatov en de anarchistische revolutionaire plannen en complotten die zij smeden met een intellectueel verwarde Nikolai Stavrogin en charismatische en gretige Pjotr Verchovenski. Ze zijn vastberaden om de bestaande sociale orde te ontwrichten. Lange tijden van voorbereiding, een vreemd scala aan gebeurtenissen en personages die allemaal ergens verbonden zijn met deze tijdsgeest onthullen een vervreemdend idee van hoe het leven zou kunnen zijn in de stad. Langzaam worden de destructieve gevolgen van politieke en ideologische manipulatie duidelijk en drijft het diverse personages tot wanhopige daden. Geestdrijverij, samenzwering, terrorisme, moord en zelfmoord leiden tot een chaotische gedroomde vrijheid.

Het is een boek waarin het nihilisme en de dood van God een gang naar waanzin, ontbinding en dood vormen. Moord, zelfmoord en vele gekruiste belangen en intriges vormen een complex verhaal over vraagstukken rond macht, corruptie, geloof, en verraad. Je zoekt naar de belangen over en weer, ontdekt intriges en bevindt je in een algehele staat van verwarring net als een aantal van de figuren. Je beweegt tussen de kracht, rust en schoonheid van het vastgestelde idee in de Russische samenleving en de revolutionaire ideologie. Gespleten tussen de verschillende personages.

Nihilisme is de overtuiging die de revolutionairen delen. Een overtuiging die door Dotsojevski niet gedeeld wordt. In Duivels laat Dostojevski zien hoe ver sommigen gaan om hun ideologie, hun politieke opvattingen, te verdedigen. Hij legt, met genoeg zwarte humor en ironie, nauwkeurig bloot tot welke buitensporigheden om het even welk fanatisme kan leiden, als een plaag die verrotting van de samenleving tot gevolg heeft. Hij onderzoekt het idee van nihilisme, de aantrekkingskracht van radicale ideologieën en de impact van morele crisis op het individu en de samenleving. Iets wat ook nu nog onverminderd relevant is. Immers: “De wereld is een vat vol gruwelen.”

Ondanks de vele politieke ontwikkelingen, belangen en bewegingen is het boek geen politiek traktaat. Het is een verkenning van de vrije gedachte en de chaos die door vrijheid kan ontstaan. Ook de vuilheid van het verraad en de gedachten, het voortdurend bijstellen van ideeën over de personages en de confrontatie met het egoïsme laten je als lezer stilstaan bij eigen gedachten en aannames.
Waar ik steeds mee bezig ben in mijn hoofd is dat een van de personages Pjotr op een gegeven moment geanalyseerd wordt door een van de andere personages in het boek. Deze zegt over Pjotr dat hij een beeld van iemand vormt in zijn hoofd en deze niet meer bijstelt of laat veranderen, ongeacht wie iemand is of wat die doet. Zijn gevormde beeld is leidend in zijn omgang met deze mensen. En daarmee is hij te bespelen.
Het intrigeert mij en is iets waar we zelf iedere dag mee geconfronteerd worden, hoe vaak stel jij jouw gedachten over iemand bij en wat moet iemand doen om dat beeld te veranderen? En zoals Dostojevski zelf aanhaalt in het boek: “Als er alleen maar schoften bestaan, wat trouwens lulkoek is, dan is er ook geen behoefte aan fatsoenlijke mensen, zo is het toch?”

Hans Boland's vertaling benadrukt de rijke nuances van Dostojevski's taal en brengt de intensiteit en de emotionele diepgang van de originele tekst prachtig over. Boland slaagt erin om de complexe dialogen en de filosofische bespiegelingen toegankelijk te maken zonder afbreuk te doen aan de intensiteit van het origineel. De kracht van deze vertaling ligt in het vermogen om de subtiele ironie en de tragische ironie van Dostojevski’s schrijven te behouden. Boland's vertaalwerk zorgt ervoor dat de lezer direct betrokken is bij de existentiële worstelingen van de personages.

Het is een complex en provocerend boek van Dostojevski wat de chaos door vrijheid in een schrikbarend verhaal verkent. Er ontvouwt zich gedurende het boek een web van relaties en mensen die samen leiden tot een grote, chaotische en verwarrende ontknoping waarin de personages zelf ook de weg kwijt zijn. De langzame opbouw sleept je mee in het verhaal en de intriges in de stad. Het is onmogelijk om een kant te kiezen en je wordt heen en weer geslingerd tussen de goedzakken en de lastpakken.
Ik heb ontzettend genoten van het lezen van dit boek, van kwaad tot meelevend en van verdrietig tot vreugdevol, Dostojevski laat het je ervaren met een heerlijke ironische ondertoon. Rijk gevuld met humor is dit een boek dat iedereen zou moeten lezen om de gevaren en de schoonheid van een land en volk met ideologieën te leren begrijpen.

Duivels van Fjodor Dostojevski, vertaald door Hans Boland en uitgegeven door Athenaeum-Polak & Van Gennep in 2017.

Ben je nieuwsgierig geworden? Dit boek kan je onder andere bestellen via deze link.

Het eiland van de eeuwigheid van Abilio Estévez, uitgebracht in 1997, is een zeer geprezen en geloofd boek in de Cubaanse literatuur. Het gaat over het Eiland, een gesloten gemeenschap vlakbij Havana die ‘net als God eeuwig en onveranderlijk is’, aldus eerdere reviews. Ik voel meer voor de beschrijving van het Eiland van de Ongeschoeide Gravin, namelijk: “Dit is geen Eiland, maar een monster vol bomen.” Het boek, geschreven in de schaduw van het post-revolutionaire Cubaanse regime, biedt een blik op de uitdagingen waarmee de bewoners van het eiland en van Cuba worden geconfronteerd. Abilio Estévez gebruikt zijn thuisland als een canvas om verhalen van liefde, verlies, en de eeuwige zoektocht naar identiteit te vertellen.

“Op een eiland is de zee het enige zekere, want op een eiland is de aarde het vluchtige, het onvolledige, het toevallige, de zee is daarentegen het blijvende, het alomtegenwoordige, het magnifieke, datgene wat alle eigenschappen van de eeuwigheid in zich heeft.”

Eind jaren zestig wordt een 11-jarige Cubaanse jongen een magische wereld ingezogen, die op sprookjesachtige wijze een stukje Cubaanse geschiedenis vertelt. De naamloze verteller komt terecht op het Eiland waar een bijzondere verzameling mensen woont wiens levens onlosmakelijk met elkaar verweven zijn. Alles gaat z’n gangetje tot er op een dag bloed ligt op de stoep. Het is een groot raadsel tot er een gewonde gevonden wordt gewikkeld in een Cubaanse vlag. Dan volgen verassende, onverklaarbare en verwarrende gebeurtenissen elkaar in een snel op.
Er verdwijnen bijvoorbeeld mensen van het eiland, zo is Chavito, de zoon van de bakker verdwenen. Ook raakt Irene haar herinneringen kwijt terwijl ze de gewonde verzorgt. Het stormt heftig op het eiland. Casta Diva raakt in een ingewikkeld machtsspel met haar spiegelbeeld verwikkeld terwijl haar man niet meer uit bed komt en uiteindelijk verandert in een konijn. Berta voelt voortdurend een blik op haar en gaat op een eindeloze zoektocht naar de blik die op haar rust. “Ze sluit haar ogen om de blik te ontvluchten. Het heeft alleen geen zin om ze te sluiten, ze blijft toch zitten met die blik die als een glibberige hand op haar lichaam rust, haar hele lichaam streelt.”
De zoektocht naar eigen identiteit en seksualiteit op het bevreemdende Eiland gaat door waarbij we de verhalen volgen van de inwoners in een introspectieve reis en dat alles binnen de complexe context die het Eiland biedt.

Het boek verkent thema’s als ballingschap, verlangen, vergankelijkheid, seksualiteit en identiteit. De personages die we steeds beter leren kennen in het boek zijn menselijk en feilbaar met eigen worstelingen en verlangens. “Ik ben een avonturier en de wereld interesseert me niet.” Het eiland zelf is de metafoor voor isolatie, stagnatie maar ook voor schoonheid en hoop. De wind laat ons horen wat het maatschappelijke en politieke klimaat is. Estévez maakt gebruik van een niet-lineaire vertelstructuur waarbij hij ons zelf ook vertelt dat de tijd er niet toe doet in dit boek. Dat maakt hij zeker waar door heen en weer te springen tussen verschillende tijdsperioden en perspectieven.

Ik weet niet zo goed wat ik moet vinden van het boek. “Gek is degene die de moed nog heeft om de waarheid te zeggen.” Er staan prachtige beschrijvingen in, er staan filosofische tirades tussen die heerlijk zijn om te lezen en aan het denken zetten en ook het Zuid-Amerikaanse sentiment klinkt als een luide en aanwezige stem door het hele boek heen. het verhaal vind ik echter lastig te volgen, ik mis dat waarin ik me kan verliezen, dat wat bindt. Het is verwarrend om te lezen met alle verschillende personages en vooral het springen tussen tijd en perspectief. Maar misschien is dat ook wel juist de bedoeling.

De schrijver geeft tevens commentaren in het verhaal, zoals ‘de tijd doet er in dit boek niet zoveel toe’. In de epiloog zegt de schrijver: “Flaubert dient tegengesproken te worden: het is niet heilzaam dat de schrijver in zijn werk aanwezig, zoals God in de schepping: aanwezig maar onzichtbaar.” En komt hier vervolgens op terug: “Waarom moet de schrijver God imiteren in wat zonder enige twijfel zijn slechtste eigenschap is, namelijk onzichtbaarheid? Ik permitteer mezelf de luxe hier een bekentenis te doen: alleen ik kan de brand blussen.” Estévez komt hier met een soort begeleidende opmerkingen in het lezen van het boek.

Estévez is duidelijk beïnvloed door andere grote Latijns-Amerikaanse schrijvers zoals Gabriel García Márquez en Julio Cortázar, maar ook schrijvers uit Europa hebben impact gehad op zijn schrijven, zoals ook duidelijk wordt in de epiloog. In veel recensies van het boek wordt hij gelijk getrokken met grote schrijvers.
In het boek zijn veel invloeden herkenbaar van andere schrijvers. En het is een bewezen methode om te leren door af te kijken, te kopiëren en na te doen om er vervolgens wel een eigen draai aan te geven die het beter maakt. De laatste drie woorden ben ik nog niet van overtuigd.

“En hoezeer de schrijver ook op de schepper wil lijken, ook hij weet een heleboel dingen niet.”

De rijke beschrijvingen en complexe personages is het een mooie toevoeging aan de hedendaagse Latijns-Amerikaanse literatuur bomvol onomstreden wijsheden, zoals “Niemand met ook maar enig gevoel zal betwijfelen dat het zweet van een mooie man te verkiezen is boven het duurste parfum uit Parijs.” Het boek brengt ons een schittering van een wereld die tegelijkertijd prachtig en hartverscheurend is en laat deze door taal tot leven komen. Maar ook lijkt Estévez mij hier en daar iets te enthousiast. Het magisch realisme wat in andere boeken zo mooi is, lijkt hier een beetje overdreven.
Misschien is dit het boek wat als een hypnotische lezer in een soort droomstand gelezen moet worden. De woorden gewoon langzaam zonder te denken op je in laten werken, gewoon binnen laten druppelen, woord voor woord, zin voor zin, tot het boek uiteindelijk uit is. Ik zou zeggen, test het ook eens voor jezelf.

Eiland van de eeuwigheid van Abilio Estévez, vertaald door Harriët Peters en uitgegeven door De Geus in 1999.

Ben je nieuwsgierig geworden? Dit boek kan je onder andere bestellen via deze link.

Eenmaal thuis van de boekenmarkt in Deventer kijk ik nog eens rustig door alle boeken heen die ik gevonden heb. Daar liggen twee boeken van Benoîte Groult tussen, een schrijfster van wie ik nog niet eerder iets gelezen heb. Maar de beschrijving op de achterkant van het boek intrigeert me. En terecht, want 'Een eigen gezicht' is echt een lekker boek om te lezen.

Een eigen gezicht vertelt het verhaal van Louise. Van jong meisje, kris kras door het leven heen, tot een vrouw met een eigen gezicht. De worsteling die zij heeft om volledig zichzelf te vinden en te zijn en haar eigen keuzes te maken, voel je door het boek heen. Een gevoel van overwinning, verslagenheid, vermoeidheid, vreugde en medelijden bekruipt mij afwisselend door het boek heen.
​
En niet alleen Louise heeft moeite haar eigen weg te vinden. Hermine, de moeder van Louise, reflecteert op haar moeder en haar liefde voor de man met wie ze getrouwd is. We ontmoeten een eigenwijze en eigengereide vrouw. Vol liefde en passie probeert ze een weg te vinden. Ze vindt het bij een andere vrouw en in de kunst, haar eigenwijsheid en liefde heeft een plek. En dan maken we kennis met Louise.
Ze is een probleemloze baby, een voorbeeldig meisje en gehoorzaam en slim. Maar haar zelfvertrouwen blijft achter in de schaduw van Hermine. “Kun je niet begrijpen, mama, dat ik mijn hele leven in jouw schaduw heb doorgebracht, dat ik me alleen in een bepaalde richting kon ontwikkelen als jij het goedvond en dat ik alleen voor mijn mening kon uitkomen als jij die goedkeurde? Ik bewonder je zo dat ik niet meer weet waar ik ben, dat ik niet meer op mezelf durfde te vertrouwen.”
Louise verlooft zich uiteindelijk met een man waar haar moeder niets in ziet. Hij lijdt aan TBC en in de roerige tijd van de Tweede Wereldoorlog probeert hij zijn plek te vinden als man en zij als vrouw. Een innige liefde verbindt hen waarin Louise ze zich helemaal kan verliezen. “Sinds ik van je houd, is mijn egoïsme naar de andere partij overgelopen: jij bent van ons tweeën degene die het meest mij is.” Na een lange lijdensweg, komt hij uiteindelijk te overlijden, Louise voelt zich geamputeerd.
Alleen, in een wereld die feest viert aan het einde van de oorlog, laat ze zich gaan en geniet er met volle teugen van. Ze leeft, geniet en bemint. Haar hart wordt veroverd door een grote Amerikaan, maar ze moet hem laten gaan. Op aandringen van haar moeder trouwt ze met een Fransman; een succesvolle en beroemde man. Ze krijgen kinderen en leven samen. Haar zoektocht gaat onverminderd voort, in haar werk ontdekt ze haar kracht en de moeite die het kost om als vrouw in deze samenleving te staan. Ze vecht voor haar vrijheid. Ze zoekt haar eigen gezicht. En ze vindt uiteindelijk de man terug waarbij ze helemaal zichzelf kan zijn.

Het is een ontroerend en meeslepend verhaal van een vrouw in Frankrijk door de jaren heen. Op zoek naar wie ze is en wie ze mag zijn. In de ogen van haar moeder en in de ogen van haar geliefden. Hoe moeizaam het ook mag zijn, ze werkt langzaam toe naar haar eigen plek, haar eigen leven, haar eigen keuzes, ongeacht de mening van anderen. “Om zichzelf te kunnen overtreffen zal ze eerst op gelijke hoogte met zichzelf moeten komen.”

Een rode lijn van zich verliezen en zich terugvinden in de relaties, in de liefde, loopt door het boek heen. “Ik ben geboren om lief te hebben en uit lafhartigheid heb ik de vrijdenker gespeeld. Omdat ik vreselijk bang was net zo te worden als de anderen, ben ik de anderen gaan haten. Je moet heel sterk zijn om te durven liefhebben.” Samen een pad vinden om op te lopen, wat uit elkaar kan lopen, elkaar weer kan vinden, of een definitieve splitsing teweeg brengt. Het hoort er allemaal bij en de liefde draaft onverminderd voort. Of wij onszelf erin kunnen vinden of niet. De stap die ze zet om zich over te geven aan de mannen in haar leven, volledig voor ze te gaan tegenover en toch ook in samenspel met de moed die het haar kost om haar eigen leven op te bouwen en te behouden, wordt heerlijk beschreven in dit boek.

“Ik vind herinneringen ook onaangenaam: ze verhinderen me mijn verleden te reconstrueren zoals ik het zou willen, zoals ik denk dat het geweest is.” Aan het einde van het boek reflecteert Louise op de wens om een leven te hebben zoals ze het graag gezien wil hebben. De herinneringen blijven echter maar in de weg lopen.

De herinneringen aan dit boek doen mij goed. De mooie reflectie op het leven, het leven van een vrouw met de vrouwen om haar heen, is krachtig en ontroerend. Een heerlijk boek om te voelen, om bij weg te dromen en in meegenomen te worden.

Een eigen gezicht van Benoîte Groult, vertaald door Nini Wielink en uitgegeven door Arena in 1991.

Ben je nieuwsgierig geworden? Dit boek kan je onder andere bestellen via deze link .

Hjalmar Söderberg heeft met het boek Het ernstige spel volgens een Zweedse criticus de enige liefdesroman van betekenis in de Zweedse literatuur geschreven. Söderberg heeft het boek uitgebracht in 1912. Het is een ongecompliceerd boek en het bevat fijne details en zorgvuldige beschreven beelden waardoor je vanzelf in de huid kruipt van de hoofdpersoon Arvid. Het sleept je in 220 pagina’s mee in het liefdesverhaal van Arvid en Lydia.

Arvid Stjärnblom en Lydia Stille proberen een weg te vinden in het ingewikkelde doolhof van liefde en relaties. Dat alles tegen de achtergrond van een Zweden en Europa in aanloop naar de Eerste Wereldoorlog. Ze worden verliefd, een echte jeugdliefde, spannend en nieuw. Toch groeien ze uit elkaar. Terughoudend om echt voor elkaar te gaan, kiezen ze beide uiteindelijk voor een verstandshuwelijk. Arvid en Lydia blijven elkaar tegenkomen en gedurende hun leven zijn ze verbonden. Verwikkeld in een stevige romance komen ook de verschillen in leven en visie op relaties en liefde naar voren. Ongedurig en avontuurlijk, voortdurend zoekend vindt Lydia lust en leven. Zoals ze zegt: “Misschien was het ook een begeerte om te weten of ik in het lot van een mens kon ingrijpen.” Arvid gaat behouden volledig in de liefde voor Lydia op, gekwetst en opnieuw begonnen met hoop blijft hij zoeken naar de verbinding met haar.

Een heerlijk boek om lekker ontspannen te lezen. Söderbergs kan de diepgaande emoties ontzettend mooi en zonder omhaal beschrijven en dat geeft het verhaal diepgang. De subtiele commentaren op sociale en politieke structuren uit het begin van de 20ste eeuw zijn verre van simpel met de ongecompliceerde stijl van Söderberg. “Zoals de burgers leden zijn van dezelfde natie, zijn de naties leden van de mensheid.” In zijn werk bij de krant krijgen we als lezers een beeld van Europa in die tijd en hoe Zweden in deze tijd zich daartoe verhield. Het is een meeslepend liefdesverhaal, vol actualiteit uit begin 20ste eeuw dat blijft boeien en wat heerlijk leest; terecht een klassieker.

De liefde voor elkaar wordt ongecompliceerd beschreven met een mooie beeldende stijl. In het boek wordt er ook voortdurend gezocht naar wat liefde is en hoe het zich ontwikkeld en vooral hoe Arvid zich daartoe verhoudt. “Wie ooit aan de bosnimf zijn hart heeft verpand, diens hart is voorgoed hem ontnomen. Hij is ongeschikt voor de huwelijksband, hij hunkert naar maanlicht en dromen.” Zoveel twijfel in zijn relaties, hoe zeker hij ook is van de liefde en hoeveel hij ook van Lydia houdt, hij blijft maar twijfelen en ook vasthouden aan zijn vrouw en zijn vrouw aan hem.

Söderbergs schrijfstijl is een van de meest opvallende aspecten van Het ernstige spel. Zijn taalgebruik is direct en ongekunsteld, zonder onnodige versieringen. Hij heeft een bijzonder talent voor het vastleggen van fijnzinnige details en het zorgvuldig kiezen van beelden die je meeslepen in het innerlijke leven van de hoofdpersoon, Arvid’s twijfels, passies, worstelingen en gedachten ervaar je en je gaat een sterke verbinding met hem voelen.

Ook heeft het boek een ironische kant die vooral tot uiting komt in de manier waarop het leven van Arvid zich ontvouwt. Hoewel hij streeft naar diepgaande, betekenisvolle ervaringen, vindt hij zichzelf vaak verstrikt in situaties die hem daarbij niet helpen. Hij zoekt naar verbinding, maar wil zich niet binden, hij bedriegt zijn vrouw en wordt zelf bedrogen en zo zijn er nog een aantal te noemen. “Ik wilde een wereldziel zijn. Ik wilde degene zijn die alles weet en alles begrijpt.”

Als je gek bent op een roman met een meeslepende liefdesgeschiedenis geschreven met een zeer verfijnde pen, dan is dit het boek voor jou. Ongecompliceerd, zonder humbug en ingewikkeld gedoe is het een lekker boek om te lezen. “Je kiest je lot niet. Net zomin als je je vrouw of je maîtresse of je kinderen kiest. Je krijgt ze, en het kan gebeuren dat je ze kwijtraakt. Maar je kiest niet!” Wie weet heb jij dit boek ook niet gekozen, maar als je nog kan kiezen, dan adviseer ik deze.​

Het ernstige spel van Hjalmar Söderberg, vertaald door Bertie van der Meij en uitgegeven door Wereldbibliotheek in 2003.

Ben je nieuwsgierig geworden? Dit boek kan je onder andere bestellen via deze link.

Afval en dorre bladeren is een boek van de populaire Colombiaanse schrijver Gabriel García Marquez oorspronkelijk gepubliceerd in 1955 en nogmaals in 1972. Het is een relatief en onbekend werk van de Nobelprijswinnaar waarin hij experimenteert met thema’s en stijlen die herkenbaar zijn in zijn latere werken. Het boek speelt zich af in het dorp Macondo dat gesticht is door een aantal families op de vlucht voor oorlogsgeweld. Het is een dorp wat in veel van Marquez zijn boeken een rol speelt. We luisteren naar drie monologen, van een oude kolonel, van zijn dochter Isabel en van haar zoon, uitgesproken tijdens de dodenwake in 1928 van een zonderlinge Franse arts in Macondo.

Elk van de monologen duikt diep in het leven van de verteller en er ontstaat een levendige en gedetailleerde wereld. Het alledaagse en wonderbaarlijke vloeien naadloos samen in de monologen en ook de monologen komen steeds weer samen in gelijk uitgesproken zinnen, bijvoorbeeld: ‘Het is woensdag in Macondo’. De titel zegt het al, de monologen beschrijven de vergankelijkheid en het verval wat centraal staat in het dorp door de komst van de Bananenmaatschappij. De oude kolonel, zijn dochter Isabel en haar zoon worstelen met hun ambities en de harde realiteit van hun bestaan.

In het dorp maken ze de komst van de Bananenmaatschappij mee. Het dorp bloeit op, er komt zelfs een bioscoop, en tegelijkertijd sterft het af als de dorre bladeren. Het is een cyclus die met de komst van de Europeanen in Zuid-Amerika op meerdere plaatsen te zien is. De monologen weerspiegelen de politieke en sociale onrust met subtiele verwijzingen naar de reële historische context van Colombia in de midden twintigste eeuw. In latere boeken van Marquez is dit nog nadrukkelijker aanwezig, maar ook hier ontstaat dit beeld al. Dit maakt het boek niet alleen een literair werk maar ook een document dat inzicht geeft in de culturele en historische achtergrond van het land.

In Macondo zijn de inwoners niet verzot op vreemdelingen, zeker niet op een zonderlinge vreemdeling als de Franse arts die weigert te helpen als ze hem nodig hebben. Samen vertellen de drie monologen een geschiedenis die begint wanneer een vreemde Franse dokter in het dorp verschijnt en die eindigt wanneer hij zich heeft opgehangen. “De rozemarijn leek gewurgd te worden door de verblindende helderheid van het septemberlicht, door het slaapverwekkende van de krekels, door het hijgen van de mannen die in de buurt een deur probeerden weg te halen.” We maken ook kennis met de complexiteit, tragiek van de vertellers. Gevangen tussen verlangens en de beperkingen die de omgeving hen oplegt laten droom en werkelijkheid met elkaar botsen.

De cyclus is ook in de personages en de familiedynamieken te zien die Marquez beschrijft in onder andere Afval en dorre bladeren. Heilig overtuigd van de eeuwige kringloop, de onontkoombaarheid van het noodlot, de nuchterheid over alles wat nieuw is en de wetmatigheid van straf na de zonde. Ook de zinloosheid en bijna lusteloosheid van opstand in een dorp, om op te komen voor dat wat voor hun belangrijk is, dat speelt een rol. “Ik zal hier blijven zitten, helemaal kapot, tot aan de dag des oordeelsvorming. Dat wil zeggen, als tegen die tijd de termieten mijn stoel niet hebben opgevreten.” En in dit geloof worden ze nog gevoed door de pastoor van het dorp die zijn preken niet baseert op het evangelie maar op de weersvoorspellingen in de Bristolalmanak.

Het is een van de eerst geschreven boeken van Marquez en hij experimenteert met verschillende technieken. Zijn kenmerkende magisch realisme is al zichtbaar, hoewel minder nadrukkelijk aanwezig dan in zijn latere boeken. De beschrijvingen zijn rijk en poëtisch en hij gebruikt de omgeving vaak als een spiegel van het verhaal en de innerlijke staat van de personages. “Alles lijkt verwoest te zijn sinds we de rozemarijn en de nardus niet meer verzorgden, sinds de onzichtbare hand het kerstservies liet barsten in de kast en ervoor zorgde dat de motten zich volvreten aan de kleren die niemand meer aantrok.” Zijn vermogen om emoties uit te drukken door middel van rijke metaforen en gedetailleerde observaties van het alledaagse leven is een van de meest opvallende aspecten van zijn schrijfstijl in dit boek.

Ik vond het een heerlijk boek om te lezen, ik droom weg op de poëtische stijl van Marquez. Toch mis ik hier als fan van zijn boeken het magische realisme nog waar hij hier nog minimaal mee experimenteert. Toch zijn de verhalen meeslepend en raken ze door de diepgaande emotionele beschrijvingen van Marquez. En zijn genialiteit is hier al meer dan duidelijk! Het is een must-read voor de fans van Marquez en de liefhebbers van Latijns-Amerikaanse literatuur. Dit boek is een getuigenis van Marquez' literaire zoektocht en experimenten die de weg vrijmaakten voor zijn latere successen. Het is een eerbetoon aan zijn schrijfvaardigheid en een bewijs van zijn diepe verbondenheid met de culturele en sociale vraagstukken van zijn tijd. Zeker een aanrader dus! En om positief af te sluiten:
“En voordat wij doorhebben wat er gebeurt, barst het licht de kamer binnen, achterover tuimelend, krachtig en volmaakt, omdat ze de steun hebben weggehaald die het gedurende tweehonderd jaar overeind hield met de kracht van tweehonderd ossen, en nu valt het licht achterover de kamer binnen, terwijl het bij zijn tomeloze val de schaduw van de dingen meesleurt.”

Afval en dorre bladeren van Gabriel García Marquez, vertaald door C.A.G. van den Broek en uitgegeven door Meulenhoff in 1974.

Ben je nieuwsgierig geworden? Dit boek kan je onder andere bestellen via deze link.

Moedermelk is het eerste direct uit het Lets vertaalde boek naar het Nederlands en vertelt ons een ontroerend verhaal over drie generaties vrouwen in een zoektocht naar vrijheid in een land van onderdrukking. Nora Ikstena laat ons een onwerkelijke werkelijkheid zien waarin het moederschap even zeker als onzeker is. De staat drukt een ongekende stempel op de vrouwen die samen een uitweg zoeken, een weg naar vrijheid en beschikking over hun eigen leven en de levens die ze voortbrengen.

“Ik heb geen herinneringen aan 15 oktober 1969. Ik kan me niets van die dag herinneren, hoewel er mensen zijn die beweren zich hun geboorte voor de geest te kunnen halen.” Nora Ikstena, geboren in 1969, geeft hiermee in de eerste zin aanzet voor een deels autobiografische roman. Ze schets het beeld van Riga in de tijd van bezetting door de Sovjet-Unie.

“In de twintig jaar die ik met mijn moeder heb doorgebracht, heb ik haar nooit kunnen vragen waarom ze mij, een kleine hulpeloze baby, haar melk onthield. Ik kon het niet, omdat ik het toen nog niet wist. En waarschijnlijk was het ook een ongepaste vraag, want het leven is zo gelopen dat ik háár moeder werd.”

En daarmee eindigt het eerste hoofdstuk. De onzichtbare verbinding tussen vrouwen door de generaties heen en de familiebanden zijn steeds aanwezig en worden meedragen. Een moeder die haar dochter niet haar ‘slechte’ melk door wil geven die die ‘bitter, vol verwarring en verval’ was. Toch kan ze er niet omheen dat zij, haar moeder en haar dochter onlosmakelijk met elkaar verbonden zijn.
Ondanks de voortdurende dreiging van arrestatie en vervolging probeert de moeder haar roeping te volgen als arts in het door de Sovjet-Unie bezette Letland. Ze wil zoveel mogelijk vrouwen helpen en werken aan de toekomst van de medische wetenschap rondom vruchtbaarheid. Het is de moeder die haar eigen pad volgt, met alle gevolgen van dien. “Ja, er is geen God, dat had ik al gezegd. Maar er is een hemel en er zijn sterren. En ik ben verstoten uit mijn paradijs.”
Er mogen geen vragen worden gesteld, er mag niet gezocht worden naar een andere werkelijkheid en de vrouwen in het land worden weggedrukt. Toch de voortdurende vraag van de moeder naar meer, het verlangen en het bewijs dat wat ze doet waarde heeft en belangrijk is. Een plaats waar leven wordt gecreëerd en wordt beëindigt in een sluier van stilzwijgen. Wie zoekt en geeft de antwoorden der waarheid?
En zo volgen we het dappere leven van drie vrouwen met allen een andere kijk op de bezetting. Van een hoopvolle dochter met een zucht naar verandering, een moeder die vecht tegen het huidige regime en geen uitweg meer ziet en een grootmoeder die zich erbij neerlegt en op zoek gaat naar de kleine plezieren in het leven. In de hoogst ongelijke strijd waarin deze vrouwen zich bevinden houden ze hun geloof in een toekomst waarin zelfbeschikking mogelijk is, soms op de meest precaire momenten.

De kracht van het leven doorgeven maar ook het beëindigen lopen als een rode draad door het boek. En niet alleen het leven. Het is voelbaar in je lijf, het wordt je ingefluisterd. De door de generaties heen doorgegeven pijn en vragen, het verlangen naar dat wat ooit was en wat ooit kan zijn. Het leeft met je mee.

In een land waar de grootste wens vrijheid is, ontstaat vrijheid in de kleine genoegens van het leven, zoals kijken naar toespraken op tv en wachten tot de tanden van Brezjnev eruit vallen, “het moet een keer gebeuren”, aldus de dochter en grootmoeder. In de wisseling tussen de vrouwen in het verhaal, valt het verschil in stijl op bij de moeder en de dochter. Het is een afschildering van hun houding in Letland door de jaren heen. Brenda Lelie neemt ons in haar blog mee hoe zij dit heeft vertaald en de complexiteit die komt kijken bij een taal als het Lets vertalen naar het Nederlands.

De dochter is hoopvol en ziet overal om haar tekenen dat verandering op komst is. “De kooltjes gloeiden. Ze leken op een verlicht tapijt dat ons mee zou voeren naar een ver land van geluk, waar geen verlangen en scheiding zouden zijn, waar licht en vreugde heersten. Waar niemand iemand liefde zou ontzeggen, maar juist alleen maar liefde zou geven.”

​Voor de moeder komen deze veranderingen te laat. “Denk je niet dat het in deze kooi wat te krap is voor de vrijheid?” In haar gevecht voor vrijheid wordt ze steeds teruggeduwd naar haar plaats binnen de situatie in het land. Gesteund en ondersteund, letterlijk en figuurlijk door haar dochter ploetert zij zich door het leven heen. Moeder van haar moeder wordt ook de dochter gesteund door een moeder in de lijn, namelijk de grootmoeder.
“Het zoute, schuimende water spoelde zacht om ons heen. Zo warm als melk, zei mijn grootmoeder. Ik zwom naar haar toe en omhelsde haar stevig. Een ogenblik lang wiegden we samen in de golven, de bol wol van mijn moeder ontrolde zich in de verte en we waren hecht verbonden door een onzichtbare draad. Op het strand stond stiefvader vrolijk te zwaaien.”

Prachtig en ontroerend, een geëngageerd relaas voor vrijheid en eenheid. Een intrigerend en liefdevol verhaal over drie levens in Letland. De kracht van de vrouwenlijn, de kracht van hoop en het verzet tegen dat wat beperkt en wegstopt door elkaar heen loopt en verweven in een vertederende en hartroerende vertelling.

Moedermelk van Nora Ikstena, vertaald door Brenda Lelie en uitgegeven door Koppernik in 2023.

Ben je nieuwsgierig geworden? Dit boek kan je onder andere bestellen via deze link.

Op onze reis door Rusland kunnen we niet om Vladimir Nabokov heen, een magiër met taal die het verhaal van de underdog als geen ander kan vertellen. Zoek je op Nabokov, dan kom je snel bij ‘Lolita’ uit, zijn meest bekende boek dat nogal wat oproer met zich meebracht. Maar Nabokov is een productieve schrijver geweest en heeft vele andere boeken geschreven waaronder ‘Uitnodiging voor een onthoofding’ dat gepubliceerd is in 1938. En qua schrijfstijl blijft Nabokov in veel van zijn boeken subliem. Zo ook in ‘Uitnodiging voor een onthoofding’.

‘Uitnodiging voor een onthoofding’ is ontroerend, melancholisch, sprankelend en hoopvol, een bizar boek om te lezen. Nabokov speelt met gevoel en weet steeds te navigeren tussen wanhoop en troosteloosheid en hoop, tussen realiteit en waan. Hij kan als geen ander het verhaal vertellen van personen aan de zijlijn van de maatschappij. Hij durft zich te verplaatsen in deze karakters en weet hun verhaal te vertellen. Als ik de laatste pagina heb omgeslagen ben ik verwonderd over de nonchalance, kracht en emotie waarmee hij het verhaal weet over te brengen.

Nabokov heeft in ‘Uitnodiging voor een onthoofding’ de ultieme underdog willen creëren en dat is zeker gelukt. We ontmoeten Cincinnatus bij de fluisterende veroordeling tot de dood en volgen hem naar zijn gevangeniscel in de vesting. De somberheid en eenzaamheid omringt Cincinnatus terwijl hij dromend van vrijheid en mijmerend over zijn leven een plek probeert te vinden in zijn cel. Al pratend in zichzelf maakt hij ons deelgenoot van zijn diepste zielenroerselen die veelal aan de sombere kant zijn. Eenzaam en zichzelf plaatsend tegenover de rest van de wereld op zoek naar bondgenoten volgen we Cincinnatus.
De verwarring voor Cincinnatus is dat hij geen idee heeft waarom hij ter dood is veroordeeld en niet weet op welke dag het allemaal staat te gebeuren. Hij leeft naar iets toe waarvan hij niet weet waarom en wanneer, het is en blijft een mysterie.
Cincinnatus is de ultieme antiheld, zijn advocaat laat hem in de steek, hij wordt per ongeluk vrienden met zijn beul en zijn vrouw wil hem verlaten en gaat voortdurend vreemd. Sterker nog, tijdens het bezoek van zijn vrouw neemt ze een man mee. Zijn geplande dood komt haar goed uit. Het is een opeenhoping van hopeloosheid en onwetendheid, een voortdurende zoektocht naar het waarom zonder antwoorden te vinden. De gevangenisbewaarders en zijn beul vinden dat hij niet moet zeuren.
Heen en weer bewegend tussen droom en realiteit, ontsnapping en gevangenismuren, vrijheid en opsluiting ontstaat er een verhaal vol hersenspinsels. Cincinnatus loopt met regelmaat zijn cel uit en zelfs de gevangenis om de vrijheid even te voelen. Zijn het wanen of is het realiteit?
Tijdens zijn opsluiting maakt hij al wachtend op de dood aantekeningen om zijn gedachten te ordenen, de ene keer met haast en de andere keer in rust en met de vraag waartoe. Zijn aantekeningen helpen hem alles weer beter te begrijpen. “Ik heb ongelijk als ik steeds herhaal dat er geen toevlucht in de wereld is voor mij. Die is er wel! Ik zal haar vinden! Een sappig ravijn in de woestijn! Een plek sneeuw in de schaduw van een steile bergwand! Maar dit is ongezond – wat ik doe: ik ben op het ogenblik zwak en wind mij op, verspil mijn laatste krachten. Welk een ellende, o, welk een ellende… En het is mij duidelijk dat ik nog niet de laatste laag van mijn angst heb verwijderd.”

Het is een absurd boek in een magische wereld alleen dan opgesloten tussen de muren van een gevangeniscel. “Maar ik ben sindsdien al lang gewend geraakt aan de gedachte dat wat wij dromen noemen, een semi-realiteit is, de belofte van een realiteit, een glimp en een vleugje ervan.” We bevinden ons een groot deel van het boek in de gedachten en semi-realiteit, tussen de mooie illusie of droom en de hopeloosheid van de werkelijkheid. Of toch niet?

Illusies en geestesverschijningen die vervlochten zijn met de realiteit waardoor je niet weet in welke wereld je je bevindt en je heen en weer geslingerd wordt tussen een weids palet gevoelens. Van euforisch en hoopvol naar een koude douche van teleurstelling als het dan toch niet zo blijkt te zijn. Het voelt alsof hij bedrogen wordt en hij is er bijzonder stil en rustig onder. Tot zijn eindconclusie:
“Ik zie het nu allemaal heel duidelijk,’ schreef hij, ‘dat wil zeggen dat alles mij heeft bedrogen - al die theatrale, aandoenlijke nonsens - de beloften van een wispelturig meisje, de vochtige ogen van een moeder, het geklop op de muur, de vriendelijkheid van een buurman en tenslotte die bergen die een dodelijke uitslag ontplooiden. Alles heeft mij om de tuin geleid terwijl het duidelijk werd, alles. Dit leven is op dood spoor en ik had geen redding moeten zoeken binnen zijn grenzen.”

Cincinnatus brengt diverse beelden bij me omhoog. Ik heb medelijden en ik snap zijn hopeloosheid in het ongewisse, maar als de gevangenisbewaarder hem lui en ondankbaar noem, snap ik dat ook. Het lijkt echter alsof niemand uit zijn leven er echt om geeft, voornamelijk zijn overspelige vrouw, dat hij ter dood veroordeeld is. Het is geen verwarrend boek om te lezen, maar ik voel me al lezend wel verward.

Nabokov neemt je mee in de gedachten en moedeloosheid van zijn antiheld Cincinnatus. De onwetendheid over het moment waarop hij het schavot op geleid wordt maken droevig. “Wat een sterren, wat een gedachten en een droefheid daarboven, en wat een onwetendheid beneden.” En net als je alle hoop hebt verloren op een dag en Cincinnatus zich overgeeft aan de onwetendheid, wordt er een dag genoemd. Als lezer zweef ik voortdurend tussen afschuw en medeleven. De vraag is, zou het zo kunnen werken dat je in momenten van diepste wanhoop troost vindt in mooie dromen? Ik hoop het wel voor Cincinnatus.

In een tijd waarin literatuur verheven werd tot grootse hoogte en vele fantastische schrijvers er een status mee wisten te verkrijgen, wil Nabokov het tegengewicht zijn. Voor Nabokov was de literatuur slechts een nutteloze maar verfijnde vorm van vermaak, die verlost moest worden van elke maatschappelijke relevantie. Door de woorden van Cincinnatus krijgen we een inkijkje in schrijven. Is dit de manier waarop Nabokov ook zijn woorden wist te combineren en onder andere dit kunstwerk wist op te schrijven?
“Ik kan niet schrijven, maar met mijn misdadige intuïtie voel ik hoe woorden gecombineerd worden, wat met moet doen om een doodgewoon woord tot leven te brengen en het te laten delen in de glans, warmte, schaduw van zijn buur terwijl het zich weerspiegelt in zijn buur en aldus het naburige woord vernieuwt, zodat de hele regel een intens levend kleurenspel is; ik voel de aard van dit soort woordverwantschap maar ben desondanks niet in staat die te verwezenlijken; en toch is dat onmisbaar voor mijn taak, een taak die niet voor nu en niet voor hier is. Niet hier!”

We kunnen leren van Cincinnatus hoe we dit boek kunnen en mogen lezen in de manier waarop hij met de boeken omgaat die hij van de bibliothecaris te lezen krijgt, relaxed en als een manier om de tijd te doden. Het is zeker ook een manier om dit boek goed te lezen, het over je heen laten komen en genieten van de mooiste woorden die door Nabokov op kunstige wijze worden gecombineerd tot een fenomenaal verhaal en een verfijnde vorm van vermaak!
​
Uitnodiging voor een onthoofding van Vladimir Nabokov, vertaald door M. en L. Coutinho en uitgegeven door De Bezige Bij - Meulenhoff in 1970.

Ben je nieuwsgierig geworden? Dit boek kan je onder andere bestellen via deze link.