Rechter tussen twee vuren

---

Ik zal leven omdat ik dat zelf wil, als dat is wat je wil.

---

Niet zozeer de tekst op de achterkant maar de quote op de voorkant trekt mij naar dit boek. “Dit schitterende boek is doortrokken van een enorme intelligentie en een tederheid die alles kleurt, ook het geringste detail,” aldus Philip Roth. Ik ben net klaar met een fantastisch boek (‘De laatste broer’) en ik verwacht weer in de eeuwige onrustige zoektocht naar het volgende boek terecht te komen. Meestal duurt die zoektocht meerdere dagen. Ik pak met enige weerzin dit boek op en begin op de eerste pagina te lezen en ik stop niet meer. Nog nooit ben ik zo snel in het volgende boek begonnen en daar zo door gegrepen.

‘Rechter tussen twee vuren’ vertelt een intrigerend verhaal over een Praagse rechter in de jaren 70 in Tsjechoslowakije. De schrijver Ivan Klìma wordt als een van de grootste schrijvers van Tsjechië gezien en hij heeft ‘Rechter tussen twee vuren’ gepubliceerd in 2012. In 2024 is het boek bij de Wereldbibliotheek vertaald door Irma Pieper en daarmee een hele mooie recentelijke toevoeging aan het in het Nederlands vertaalde werk van Ivan Klìma.

We maken kennis met rechter Adam Kindl, een rechter die werkt binnen een juridisch systeem dat diep verstrengeld is met de ideologie van het communistische regime. Hij krijgt een cruciale zaak in zijn carrière toegewezen. Niet een grote zaak, maar een zaak die de ondermijning van de staatsmacht kan betekenen, hoe klein ook. De verwachtingen worden duidelijk gemaakt en het wordt Adam steeds duidelijker welke gevolgen het vonnis dat hij zal uitspreken heeft. Het is de eerste keer dat hij er zo bewust bij stil staat, in tegenstelling tot alle vonnissen die hij eerder uitgesproken heeft. “Ik had mandaat. Ik handelde uit naam van de maatschappij, die me de eer van haar vertrouwen had geschonken; mijn verantwoordelijkheidsbesef maakte me blind.”
Om tot een voor hem morele en ethische uitspraak te komen begint hij een innerlijke zoektocht. Een zoektocht naar zijn moraliteit, een zoektocht door het rechtssysteem en het politieke regime, een zoektocht naar plicht en rechtvaardigheid. “Toen geloofde ik er nog in: in gerechtigheid. Ik geloofde nog in een wereld waarvan de bewoners op te delen waren in schuldigen en onschuldigen, in beschuldigden en rechters.” We maken kennis met zijn verleden en zijn heden en volgen zijn worsteling in het voorbereiden en uitspreken van het vonnis.
Adam Kindl overleefd het concentratiekamp Theresienstadt en neemt ons mee in zijn leven in Tsjechoslowakije in de jaren 70 en de jaren die daarnaartoe leiden. “Als je eenmaal verstoten bent geweest heb je de neiging om steeds naar die ervaring terug te keren, wat voor redenen je er ook voor bedenkt.” Zijn vader, zijn moeder, de gezinsdynamiek en het politieke en economische klimaat worden allemaal grondig onderzocht in zijn binnenwereld. Hij ontmoet oude vrienden die het pad van rechtvaardigheid hebben gevolgd en die zich hebben aangesloten bij andere politieke voorkeuren of er zelfs verre van zijn gebleven.
Niet alleen in zijn carrière wordt zijn moraliteit op de proef gesteld. In zijn relaties ondervindt hij ook conflict en zijn huwelijk staat onder druk. Alleen zoekt hij zijn weg in een web van verwarring tussen plicht en rechtvaardigheid. Terugkijkend op zijn vroege jaren onderzoekt hij zijn patronen en hoe hij zich verhoudt tot het communistische politiek. En dat levert een intrigerend beeld van een leven in Tsjechoslowakije op vanaf de Tweede Wereldoorlog tot aan de jaren 70.

Tsjechoslowakije zucht in de jaren 70 onder het communistische regime. De politieke wisselingen zorgden ervoor dat beslissingen van de eerdere politieke leiders teruggedraaid werden of eerdere zaken weer werden hersteld. Na de hervormingsbeweging van Alexander Dubček werd met Gustav Husáks regime de strikte communistische controle hervat. Dit omvatte onder andere censuur, repressie van politieke oppositie en herstel van centrale planning in de economie. “In de behoefte aan zuivering en herstel lag zo al het gevaar van nieuwe schuld en nieuw onrecht verscholen.”
En dat is precies wat speelt in ‘Rechter tussen twee vuren’. Het sentiment van de zoektocht weet Klìma zo ontzettend krachtig te verwoorden. Er worden in no-time plaatjes geplakt op basis van politieke voorkeur en mensen worden in hokjes gestopt. Je kunt alleen bij die ene goede partij horen en iedereen die tegen de idealen van het ‘juiste’ hokje is, leeft in wantrouwen en angst. Een voortdurende angst iets fout te doen of zeggen en niet op kunnen treden tegen onrechtvaardigheid.

“Mijn beklagenswaardige land, waar degenen die hun overtuigingen wilden behouden als eeuwenlang uit wegvluchtten en degenen bleven wie het niet zwaar viel zich te conformeren, waar wetten vaak al vervielen voor ze toegepast konden worden, waar de prestaties van de vorige generatie meestal werd verhuisd en lof was voorbehouden aan het actuele, waar steeds weer een nieuw begin werd gemaakt in de naam van iets beters wat eindelijk blijvend zou zijn, terwijl er nooit iets daarvan langer had geduurd dan een deel van een mensenleven.”

Overspel speelt ook in dit boek een belangrijke rol. Net als bij Milan Kundera die van dezelfde schrijfgeneratie als Ivan Klìma is, komt overspel in veel van de boeken naar voren en zo ook in dit boek. Alle relaties staan onder druk en er is een wantrouwen wat door het hele boek heen spreekt en tot in huwelijken en relaties doordringt. Ook de ogenschijnlijke vrienden en collega’s zijn geen gegeven. “Met bitterheid moest ik toezien hoe degenen die samen met mij waren uitverkoren om visser te worden mijn net zo kapot maakten dat er amper drie visjes in bleven hangen.”

Klíma's schrijfstijl is zowel direct als introspectief, wat bijdraagt aan de diepte en authenticiteit van het verhaal. De ernst en morele urgentie van het verhaal worden onderstreept door zijn heldere en precieze taalgebruik zonder overbodige franjes. Klíma maakt effectief gebruik van innerlijke monologen en flashbacks om de innerlijke wereld van Adam te verkennen.

Tussen de hoofdstukken door staat steeds een intermezzo ‘Voor we van de rivier de Lethe drinken’. De rivier de Lethe is een van de vijf rivieren in de onderwereld waaruit de doden drinken om hun aardse leven te vergeten. Lethe is ook de godin van de vergetelheid. In Dantes Goddelijke Komedie is de rivier de Lethe de rivier waar de berouwvolle zielen uit drinken om hun zonden te vergeten.
Deze structuur weerspiegelt de fragmentarische aard van Adam's gedachten en herinneringen, en versterkt het gevoel van innerlijke verdeeldheid dat hem kenmerkt. In deze hoofdstukken blikt Adam terug op zijn verleden en in zijn verleden vindt hij de vergetelheid die hem in staat stellen om zijn zonden te vergeten en een nieuwe start te maken. De oorspronkelijke idealen waarmee hij startte zijn ondergesneeuwd in de druk. Hij ontdekt een nieuwe en onwaarschijnlijke vrijheid in zichzelf en  waarde in zijn leven. “Als we het met beide handen aanpakken, kunnen we laten zien hoe mooi en zonder gevaar en zonder zorgen voor de toekomst de wereld kan zijn.”

Adam is geen held in de traditionele zin; hij is een man met fouten en zwakheden, iemand die voortdurend worstelt met zijn eigen tekortkomingen en onzekerheden. Zijn morele dilemma's en innerlijke conflicten zijn diep menselijk en herkenbaar, wat hem een sympathieke en intrigerend maakt. Het is een fantastisch karakter wat Klìma heeft ontwikkeld evenals de overige karakters in het boek.

Rechter tussen twee vuren is een boek wat mij heeft gegrepen en waar ik enige tijd later ook nog regelmatig aan terugdenk. Het is een boek van alle tijden waarin diverse pluimage van politieke voorkeuren het tegen elkaar opnemen en de spanningen intensiveren. Het is een diepgaand en aangrijpend boek die je dwingt na te denken over de morele keuzes die je maakt in moeilijke omstandigheden. “Vertel me liever waarom je leeft.” Ivan Klíma heeft een indrukwekkend portret geschilderd van een man die gevangen zit tussen zijn geweten en de eisen van een corrupt systeem op zoek naar moraliteit.
Klíma’s meesterlijke vertelkunst, de psychologische diepgang van zijn personages en de morele complexiteit van het verhaal maken Rechter tussen twee vuren tot een onvergetelijk boek en daarmee een absolute aanrader.

“Pas hier besefte ik dat onvrijheid je niet alleen schaadt door de weg naar kennis voor je af te sluiten en je mogelijkheden tot expressie en beweging te beperken, maar ook door je blik uitsluitend naar binnen te keren; je wordt erdoor onderdrukt en zo beschadigd in de kern van je wezen.”

Rechter tussen twee vuren van Ivan Klìma, vertaald door Irma Pieper en uitgegeven door De Wereldbibliotheek in 2024.

Ben je nieuwsgierig geworden? Dit boek kan je onder andere bestellen via deze link.

---