Saturnin

---

Als iemand jou dwarszit in dit zonnige land, schrijf dan gaven in marmer, maar onrecht in zand.

---

Jakub Małecki is een met lof overladen Poolse schrijver. ‘Saturnin’ is zijn tweede boek wat hij uitbracht in 2020 en in 2022 in Nederland gepubliceerd is. Het bevestigt zijn bijzondere talent voor het weven van persoonlijke verhalen in het grotere weefsel van de geschiedenis. Het is een relatief kort boek waar ik helemaal in meegesleept werd en wat ik absoluut zou aanraden. Het is een boek over herinneringen en trauma’s, over oorlog en verzoening, maar ook over liefde en familie en de ondraaglijke zwaarte van zwijgen.

Op een avond krijgt de voormalig bodybuilder Saturnin een telefoontje van zijn moeder dat zijn 96-jarige grootvader Tadeusz is verdwenen. Vanuit zijn eentonige en rustige leven vertrekt hij naar zijn geboortedorp. Eenmaal terug in zijn geboortedorp komt hij terecht in een draaikolk van herinneringen en familiegeschiedenis. Het leven van drie generaties ontvouwt zich langzaam in de zoektocht naar zijn grootvader. Parallel aan Saturnins zoektocht ontvouwt zich het verhaal van Tadeusz als jongeman tijdens de Tweede Wereldoorlog.
Tadeusz is een zachtaardige muzikant die nooit soldaat wilde worden, maar tegen zijn wil een wraakzuchtige partizaan werd en zich daarna in een diep stilzwijgen hulde. “Ik was een wals, ik was een atoombom, ik was een draak en ik verslond hen allemaal met botten en al.” Als Saturnin hem vindt, zijn trompet opgraaft en zijn grootvader eindelijk begint te vertellen, hoort hij een verhaal dat zijn eigen jeugd in een ander daglicht stelt.

“Ik ben 30 jaar, jong noch oud, ik had liever dat het al wat later was of desnoods wat vroeger, als ik maar wat concreter was, maar nu draai ik als een anonieme muis in een loopwiel elkaar opvolgende eentonige dagen af die bestaan uit werk, naar het werk gaan, van het werk thuiskomen, boodschappen doen, eten, naar de computer staren en avondwandelingen. Ik moet echt stoppen met snoepen.”

Małecki laat twee levenslijnen vloeiend in elkaar overlopen. Terwijl Saturnin worstelt met zijn plaats in de wereld en zijn familie, leren we Tadeusz kennen als een jonge man die door ervaringen en een leven in tijden van oorlog uit idealisme en vriendschap zijn leven op het spel zet. “De jeugd denkt zelden aan de ouderdom, maar de ouderdom denkt vaak aan de jeugd.” Maar Saturnin is niet zonder hoop. Van zijn grootvader leert hij dat muziek sterker is dan de verwoestende indrukken van een oorlog en liefde overwint en in zijn eigen leven leert hij dat ondanks gebroken botten dromen werkelijkheid kunnen worden.

Małecki’s stijl is sober maar geladen, poëtisch en helder. Hij begrijpt de kunst van lange zinnen, van woorden in één adem, zonder in de war te raken maar wel met ademnood. Zijn taal heeft iets ontroerends eenvoudigs en tegelijk blijft het gevoel hangen dat er iets niet klopt. “Soms zie ik meer, heel precies, en zit ik vol met woorden die niet van mij zijn. Weer als die radio, om de haverklap ben ik afgestemd op iets waarvan ik daarvoor absoluut geen weet had.” Het geeft de lezer ruimte om te voelen, te denken, en de brok in de keel langzaam te laten zakken en het verhaal in zich op te nemen. Door de afwisseling van perspectieven en stemmingen door de generaties heen in een veranderend Polen ontstaat een gelaagd portret van menselijke veerkracht.
Het is een gruwelijk verhaal met daarin de waanzin van een familie. De sfeer in het boek is droomachtig en de ‘wat als-vraag’. Heel langzaam ontvouwt zich het plot vergezeld van terugblikken op het leven door de generaties heen. Het verhaal voelt rond en compleet vanuit de echo van de generaties.

Małecki schrijft geestig en toegankelijk. Ik vind het heerlijk en fascinerend om te lezen hoe Małecki de karakters in dit boek opbouwt in de kleine details van het leven die ontzettend veel kunnen zeggen. Over zijn moeder zegt Saturnin bijvoorbeeld: “Ze lijdt aan zinnen-loosheid, ze heeft altijd geleden aan dat gebrek aan punten en andere leestekens die het mogelijk maken afzonderlijke delen in haar uitspraken uit elkaar te houden en daardoor komt het gewist van het afremmen van die woordenvloed gewoonlijk voor rekening van haar gesprekspartner, van mij.”

Ondanks dat het boek gemakkelijk en fijn leest, snijdt het echter heftige thematiek aan die niemand onberoerd laat. Tadeusz is geen held in klassieke zin, maar een jonge man die keuzes moet maken onder onvoorstelbare druk. Zijn dagboekfragmenten tonen niet alleen de gruwel van de oorlog, maar ook de innerlijke verscheurdheid die daarmee gepaard gaat die generaties lang doorwerkt.
Tegelijkertijd is er ook ruimte voor het alledaagse in de levens van de beschreven generaties. Het boek leeft door kleine observaties, ironie, en soms zelfs een vleugje absurditeit vooral in de figuur van Saturnin zelf met zijn licht neurotische inslag en gevoel voor ongemak in zijn 30-jarige bestaan. “Ik ben 30, ik leef alleen en ik wacht de hele tijd op iets wat maar niet wil gebeuren.” Deze mengeling van lichtheid en zwaarte maakt het boek niet alleen aangrijpend, maar ook verrassend toegankelijk.

Het is een boek wat blijft hangen als een hoopvolle mist. “Over de velden ligt, zover het oog reikt, een mist die zo dicht is dat ik me kan voorstellen dat ik er een handvol uit neem en opeet. Koel en zoet als de melk die een hele nacht in de kelder heeft gestaan.” Zoals de Tadeusz moeite heeft naar de toekomst te kijken en Saturnin het verleden niet kan laten rusten en dit meeneemt naar de toekomst in ernstige gedachtengangen en droomachtige herinneringen.
Het is de ingetogenheid wat het boek krachtig maakt. Het leest fijn terwijl het zware onderwerpen aandient. Jakub Małecki behoort inmiddels tot de interessantste hedendaagse Poolse schrijvers, en Saturnin is een overtuigend bewijs van zijn kunnen. Hij snijdt universele thema’s aan met een stem die tegelijk gevoelig, helder en doordringend is met lichtheid. Kortom, een absolute aanrader!

“Ergens diep in mijn lichaam liep een vermoeide conciërge langzaam rond en sloot achtereenvolgens alle delen ervan af.”

Saturnin van Jakub Malecki, vertaald door Karol Lesman en uitgegeven door Querido in 2022.

Ben je nieuwsgierig geworden? Dit boek kan je onder andere bestellen via deze link.

---