Uitnodiging voor een onthoofding

---

Op onze reis door Rusland kunnen we niet om Vladimir Nabokov heen, een magiër met taal die het verhaal van de underdog als geen ander kan vertellen. Zoek je op Nabokov, dan kom je snel bij ‘Lolita’ uit, zijn meest bekende boek dat nogal wat oproer met zich meebracht. Maar Nabokov is een productieve schrijver geweest en heeft vele andere boeken geschreven waaronder ‘Uitnodiging voor een onthoofding’ dat gepubliceerd is in 1938. En qua schrijfstijl blijft Nabokov in veel van zijn boeken subliem. Zo ook in ‘Uitnodiging voor een onthoofding’.

‘Uitnodiging voor een onthoofding’ is ontroerend, melancholisch, sprankelend en hoopvol, een bizar boek om te lezen. Nabokov speelt met gevoel en weet steeds te navigeren tussen wanhoop en troosteloosheid en hoop, tussen realiteit en waan. Hij kan als geen ander het verhaal vertellen van personen aan de zijlijn van de maatschappij. Hij durft zich te verplaatsen in deze karakters en weet hun verhaal te vertellen. Als ik de laatste pagina heb omgeslagen ben ik verwonderd over de nonchalance, kracht en emotie waarmee hij het verhaal weet over te brengen.

Nabokov heeft in ‘Uitnodiging voor een onthoofding’ de ultieme underdog willen creëren en dat is zeker gelukt. We ontmoeten Cincinnatus bij de fluisterende veroordeling tot de dood en volgen hem naar zijn gevangeniscel in de vesting. De somberheid en eenzaamheid omringt Cincinnatus terwijl hij dromend van vrijheid en mijmerend over zijn leven een plek probeert te vinden in zijn cel. Al pratend in zichzelf maakt hij ons deelgenoot van zijn diepste zielenroerselen die veelal aan de sombere kant zijn. Eenzaam en zichzelf plaatsend tegenover de rest van de wereld op zoek naar bondgenoten volgen we Cincinnatus.
De verwarring voor Cincinnatus is dat hij geen idee heeft waarom hij ter dood is veroordeeld en niet weet op welke dag het allemaal staat te gebeuren. Hij leeft naar iets toe waarvan hij niet weet waarom en wanneer, het is en blijft een mysterie.
Cincinnatus is de ultieme antiheld, zijn advocaat laat hem in de steek, hij wordt per ongeluk vrienden met zijn beul en zijn vrouw wil hem verlaten en gaat voortdurend vreemd. Sterker nog, tijdens het bezoek van zijn vrouw neemt ze een man mee. Zijn geplande dood komt haar goed uit. Het is een opeenhoping van hopeloosheid en onwetendheid, een voortdurende zoektocht naar het waarom zonder antwoorden te vinden. De gevangenisbewaarders en zijn beul vinden dat hij niet moet zeuren.
Heen en weer bewegend tussen droom en realiteit, ontsnapping en gevangenismuren, vrijheid en opsluiting ontstaat er een verhaal vol hersenspinsels. Cincinnatus loopt met regelmaat zijn cel uit en zelfs de gevangenis om de vrijheid even te voelen. Zijn het wanen of is het realiteit?
Tijdens zijn opsluiting maakt hij al wachtend op de dood aantekeningen om zijn gedachten te ordenen, de ene keer met haast en de andere keer in rust en met de vraag waartoe. Zijn aantekeningen helpen hem alles weer beter te begrijpen. “Ik heb ongelijk als ik steeds herhaal dat er geen toevlucht in de wereld is voor mij. Die is er wel! Ik zal haar vinden! Een sappig ravijn in de woestijn! Een plek sneeuw in de schaduw van een steile bergwand! Maar dit is ongezond – wat ik doe: ik ben op het ogenblik zwak en wind mij op, verspil mijn laatste krachten. Welk een ellende, o, welk een ellende… En het is mij duidelijk dat ik nog niet de laatste laag van mijn angst heb verwijderd.”

Het is een absurd boek in een magische wereld alleen dan opgesloten tussen de muren van een gevangeniscel. “Maar ik ben sindsdien al lang gewend geraakt aan de gedachte dat wat wij dromen noemen, een semi-realiteit is, de belofte van een realiteit, een glimp en een vleugje ervan.” We bevinden ons een groot deel van het boek in de gedachten en semi-realiteit, tussen de mooie illusie of droom en de hopeloosheid van de werkelijkheid. Of toch niet?

Illusies en geestesverschijningen die vervlochten zijn met de realiteit waardoor je niet weet in welke wereld je je bevindt en je heen en weer geslingerd wordt tussen een weids palet gevoelens. Van euforisch en hoopvol naar een koude douche van teleurstelling als het dan toch niet zo blijkt te zijn. Het voelt alsof hij bedrogen wordt en hij is er bijzonder stil en rustig onder. Tot zijn eindconclusie:
“Ik zie het nu allemaal heel duidelijk,’ schreef hij, ‘dat wil zeggen dat alles mij heeft bedrogen - al die theatrale, aandoenlijke nonsens - de beloften van een wispelturig meisje, de vochtige ogen van een moeder, het geklop op de muur, de vriendelijkheid van een buurman en tenslotte die bergen die een dodelijke uitslag ontplooiden. Alles heeft mij om de tuin geleid terwijl het duidelijk werd, alles. Dit leven is op dood spoor en ik had geen redding moeten zoeken binnen zijn grenzen.”

Cincinnatus brengt diverse beelden bij me omhoog. Ik heb medelijden en ik snap zijn hopeloosheid in het ongewisse, maar als de gevangenisbewaarder hem lui en ondankbaar noem, snap ik dat ook. Het lijkt echter alsof niemand uit zijn leven er echt om geeft, voornamelijk zijn overspelige vrouw, dat hij ter dood veroordeeld is. Het is geen verwarrend boek om te lezen, maar ik voel me al lezend wel verward.

Nabokov neemt je mee in de gedachten en moedeloosheid van zijn antiheld Cincinnatus. De onwetendheid over het moment waarop hij het schavot op geleid wordt maken droevig. “Wat een sterren, wat een gedachten en een droefheid daarboven, en wat een onwetendheid beneden.” En net als je alle hoop hebt verloren op een dag en Cincinnatus zich overgeeft aan de onwetendheid, wordt er een dag genoemd. Als lezer zweef ik voortdurend tussen afschuw en medeleven. De vraag is, zou het zo kunnen werken dat je in momenten van diepste wanhoop troost vindt in mooie dromen? Ik hoop het wel voor Cincinnatus.

In een tijd waarin literatuur verheven werd tot grootse hoogte en vele fantastische schrijvers er een status mee wisten te verkrijgen, wil Nabokov het tegengewicht zijn. Voor Nabokov was de literatuur slechts een nutteloze maar verfijnde vorm van vermaak, die verlost moest worden van elke maatschappelijke relevantie. Door de woorden van Cincinnatus krijgen we een inkijkje in schrijven. Is dit de manier waarop Nabokov ook zijn woorden wist te combineren en onder andere dit kunstwerk wist op te schrijven?
“Ik kan niet schrijven, maar met mijn misdadige intuïtie voel ik hoe woorden gecombineerd worden, wat met moet doen om een doodgewoon woord tot leven te brengen en het te laten delen in de glans, warmte, schaduw van zijn buur terwijl het zich weerspiegelt in zijn buur en aldus het naburige woord vernieuwt, zodat de hele regel een intens levend kleurenspel is; ik voel de aard van dit soort woordverwantschap maar ben desondanks niet in staat die te verwezenlijken; en toch is dat onmisbaar voor mijn taak, een taak die niet voor nu en niet voor hier is. Niet hier!”

We kunnen leren van Cincinnatus hoe we dit boek kunnen en mogen lezen in de manier waarop hij met de boeken omgaat die hij van de bibliothecaris te lezen krijgt, relaxed en als een manier om de tijd te doden. Het is zeker ook een manier om dit boek goed te lezen, het over je heen laten komen en genieten van de mooiste woorden die door Nabokov op kunstige wijze worden gecombineerd tot een fenomenaal verhaal en een verfijnde vorm van vermaak!
​
Uitnodiging voor een onthoofding van Vladimir Nabokov, vertaald door M. en L. Coutinho en uitgegeven door De Bezige Bij - Meulenhoff in 1970.

Ben je nieuwsgierig geworden? Dit boek kan je onder andere bestellen via deze link.

---